Түүл өбүгэлэр өйдөрө-санаалара

Түүл өбүгэлэр өйдөрө-санаалара диэн этии олус былыргы өйдөбүллэр, үгэстэр түүлгэ көстөллөрүн биллэрэр.

Киһи үксэ түүн түһээн түүлү көрөр, сорох киһи түүн аайы, онтон үгүстэр биирдэ эмэтэ көрөллөр. Үгүс дьоннор түүллэрин аахайбакка умнан кэбиһэллэр. Биир эмэ түүл киһи өйүгэр кытаанахтык дьөлө хатанар уонна өр кэмҥэ умнуллубат.

Түүл хантан, хайдах кэлэрин билигин даҕаны ким да чуолкайдык билбэт, ол иһин киһи-аймах биир кыайан быһаара илик боппуруоһугар киирсэр.

Түүллэри билии, түүл араас бэлиэлэрин үөрэтии, киһи олоҕор үгүс туһаны аҕалыан сөп. Сырдыгы, күөх дьүһүнү, тыыннаах Айылҕа дьүһүнүн, түүл илэ аҕалан дьоннорго көрдөрөн үчүгэй, дьол маннык буолар диэн үөрэтэр. Түүлгэ көстөр үчүгэй буолуу бэлиэлэрэ дьиҥнээх Айылҕаҕа эмиэ үчүгэйдэр. Түүл Айылҕаттан тутулуктааҕын чуолкайдык көрдөрөр бэлиэнэн хонуу көстүүтэ буолар. Түүн түһээн хонууну көрдөххүнэ, сырдык, күөх оттоох хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэр баар буоллахтарына, олоҕуҥ байылыат, дьоллоох буолуо, онтон болоорхой көрүҥнээх, үүнүүтэ суох хара хонууну көрдөххө, мөлтөөн-ахсаан барыы саҕаланыа.

Дьон-норуот олоҕун сайдыыта былыр үйэҕэ тобуллубут суол устун халбаҥнаабакка баран иһэрин улуу өйдөөх Цицерон: «Таҥаралар дьону таптыыр буоллахтарына, кинилэр бэйэлэрин түстээһиннэрин дьоннор түүллэригэр киирэн арыйан биэриэхтэрэ»,- диэн этиитэ бигэргэтэр. Итини кытта өйдөөн кэлиэҕиҥ учуонайдар үлэлэрин: Д.И.Менделеев таблицатын, А.Эйнштейн теориятын, кинилэр улуу арыйыыларын, бэйэлэрэ билинэллэринэн буоллаҕына, түһээн билбиттэр, көрбүттэр.

Сир үрдүгэр атын олох эмиэ баарын киһи түүлэ көрдөрөр. Ону киһи былыр үйэҕэ өлөн хаалбыт дьоннору кытта түһээн көрсөн кэпсэтэн итэҕэйэр. Холобур: түһээн өлбүт киһини көрсөн, кини ыҥырарыгар сөбүлэһэн барыстаххына, кырдьык өлөрүҥ буолуо дииллэр. Өссө киһиэхэ, оннооҕор өлбүтэ ырааппыт төрөппүт ийэтэ эбэтэр аҕата түүлүгэр киирэн оҕотун сэрэтэ, көрө-харайа сатыыр буоллаҕына, дьиҥнээхтик сэрэннэххинэ табыллыаҥ этэ уонна кинилэр этэр сүбэлэрэ олус таба буолааччы. Өлбүт киһи түүлгэ киирэн туох эмэ малы көрдүүр буоллаҕына эбэтэр: «Бачыыҥкам ыга тутар»,- диэтэҕинэ, саҥа улахан бачыыҥканы эбэтэр: «Ычча-ычча»,- диэтэҕинэ, таҥнар таҥаһын илдьэн уҥуоҕар уурдахха, дьэ көстүбэт буолан хаалар дииллэр.

Өлбүт дьоннор өйдөрө-санаалара сир үрдүттэн суох гына баран хаалбаттар, кинилэр ханна сылдьалларын ким да билбэт буолан баран, былыргыттан сахаларга баар итэҕэлинэн Үөһээ дойдуга буолуохтарын сөп. Киһи утуйа сыттаҕына өйө-санаата Үөһээ дойдуга көҥүл сылдьар уонна аймахтарын, билэр дьоннорун өйдөрүн-санааларын кытта көрсүһэрэ кырдьык. Утуйа сытар киһи уһуктан өйүн-төйүн булунарыгар син элбэх бириэмэ наада буолар. Уһуктан эрэр бириэмэҕэ көстөн хаалбыт араас көстүүлэр киһи бэйэтин өйүгэр кыл-мүччү хатаналлар. Ити көстүүлэри барыларын холбоон түүл диэн ааттанар.

Былыргы кэмҥэ сахаларга саамай улахан айыынан утуйа сытар киһини эбэтэр улахан кыылы өлөрүү буолар этэ. Оччоҕуна бу киһи өйө-санаата соһуччу уйатын сүтэрэн, үөр буолан Үөһээ дойдуга оннун кыайан булбакка сыһыаннаах дьоннорго биллэ сылдьыан да сөп.

Киһи түһээн үгүстүк аймахтарын, үчүгэйдик билэр дьоннорун уонна кинилэргэ сыһыаннаах бэлиэлэри элбэхтик көрөр. Ити иһин түүлгэ аймах-хаан дьоннор бэйэ-бэйэлэрин үгүстүк ахтыһаллара, санаһаллара ордук улахан оруоллааҕа өйдөнөр уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын ситимэ биир буолара чуолкайдык көстөр.

Ыраахтан кэлэн иһэр ыалдьыт киһи тугу санаабыта түүлгэ киирэн көстөрө дьоннору ордук умсугутар уонна бу түүл диэн сир үрдүгэр баар өйдөбүллэртэн чахчы уратылааҕын бэлиэтиир. Олус улаханнык кыһанан киһи тугу санаабыта, тугу көрдөөбүтэ түүлгэ илэ курдук көстүөн сөп.

Түһээн ханнык эмэ бэлиэни көрүүгэ киһи бэйэтин этин-сиинин туруга, аччыга-тото барыта сабыдыаллыыр. Ыарыһах киһи түүллэрэ эмиэ бэйэтин санааларын курдук санаарҕабыл эҥэрдээхтэр, бороҥуй дьүһүннээхтэр, онтон доруобай киһи түүлэ кытта сырдык чаҕылхай дьүһүннээх. Киһи олоҕо түүлүттэн улахан тутулуктааҕын бэлиэтинэн түһээн ыарыйдаххына ыалдьарыҥ, онтон байдаххына байарыҥ буолар. Киһи бэйэтин түүллэрин үөрэтэн доруобуйатын туругун куруук кэтии-билэ сылдьыан сөп.

Түүлгэ көстөр араас абааһылартан, кыыллартан уонна үөннэртэн куттаммат буоларга үөрэниэххэ. Итилэр эн үрдүгэр түһэр буоллахтарына утары эргиллэн бараҥҥын көмүскэммитинэн уонна охсуспутунан барыахтааххын, кыайымаары гыннаххына доҕотторгун көмөҕө ыҥырыаххын сөп, онтон куттанан куоттаххына, итилэр эйигин эккирэтэ сылдьыахтара. Түһээн итилэри кыайыы дьиҥнээх олоххо эмиэ кыайыыга тириэрдэр. Түүлгэ көстөр кутталлары кыайан, киһи өйө-санаата күүһүрэр, кыаҕырар, олоххо көрсөр сорох ыарахаттары туоруурга дьулуура эбиллэр.

Сорох киһи өйүгэр түспэт түүллэр үгүстэрэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарыгар аналлаахтар.

Түүллэри үөрэтии муҥура суох. Итилэри үөрэтэн араас өтө көрүүлэргэ уонна билгэлээһиннэргэ туһаныахха сөп. Түүл дьиктилэрин быыстарыттан туһалааҕы булан ыларга үөрэниэххэ, ол иһин өйгө хатанан хаалбыт түүллэри бэлиэтээн, сурунан иһиэххэ уонна олоххо туох буолбутун кытта тэҥнээн көрүөххэ. Биир санаалаахтар кыттыһан түүллэрин тойоннууллара ордук дьону умсугутар, салгыы дьарыктаналларыгар кыах биэрэр. Түүл бэлиэлэрин билии биир эмэ куһаҕаҥҥа көстөр түүлү бэйэ өйүттэн-санаатыттан ылан быраҕарга, атын үчүгэй санааларынан үтүрүйэн солбуйарга уонна кэлэн иһэр олох уустуктарыгар эрдэттэн өйү-санааны бэлэмнииргэ туһалыыр.

Дьоллоох үчүгэй көрүҥнээх түүл киһи санаатын көтөҕөр, бэйэтин кыаҕар эрэлин күүһүрдэр. Үчүгэй түүлү түһүүр киһи дьоллоох буолар, ол иһин дьолу, үчүгэйи түстүүр түүллэр бэлиэлэрин билэр туһалаах буолар. Үлэ-хамнас үчүгэй буолуутун бэлиэлэрэ: массыынанан айаннаан иһии, ыараханы көтөҕөн кыайыы, кумааҕы харчыны, бырааккын, балтыгын, аттаах киһини, оттоох хонууну, сүөһү сааҕын көрүү, сааҕынан сыбаныы, маска ыттыы уонна да үгүстэр. Онтон баай, дьоллоох буолуу бэлиэлэрэ: толору маллаах ампаары, быты, элбэх үүтү, от үүнэн турарын, таһаҕаһы сүкпүт киһини көрүү, үүтү иһии, күөх хонууга мэччийэ сылдьар сүөһүлэри көрүү, дэриэбинэҕэ сылдьыы, кырбаныы, халлаанынан көтө сылдьыы, оту мунньуу, кэбиһии, киэргэллээх курдаах буолуу уонна да атыттар.

Элбэх үчүгэйи көрдөрөр бэлиэлэри бу суруллубут түүллэр бэлиэлэриттэн булан өйдүү сырыттахха куруук оннук түүллэри түһүүр буолуохха сөп.

Сир үрдүттэн ханнык да эттик эбэтэр эньиэргийэ хайа да көрүҥнэрэ туох да суола ииһэ суох сүтэн хаалбаттар диэн физика үөрэҕэ дакаастаабыта ыраатта. Онтон өй-санаа түмүллүүтэ, өссө ордук дьиппинийдэҕинэ, чиҥээтэҕинэ үгэскэ уларыйан туспа ханнык эрэ кукка кубулуйдаҕына эмиэ сүтэн, симэлийэн хаалбат дьылҕаланар. Түүллэри үөрэтии ити төрүккэ тирэҕирэн сайдар. Түүлгэ үгэс буола кубулуйбут өйдөр-санаалар илэ курдук көстөллөр.

Былыргы сахалар ойууннара түүллэри тойоннооһунунан киэҥник дьарыктана сылдьыбыттара биллэр. Kинилэр өй-санаа хайдах көрүҥнээхтик кукка кубулуйан иһэллэрин дириҥник үөрэтэн бэйэлэрин үлэлэригэр туһанар эбиттэр. Ыарыы туһунан өй-санаа киһиэхэ мунньустан баран суох буолан хаалбакка өр кэмҥэ эрэйдии сылдьарын ылан бырахтахха эрэ табылларын, оччоҕо эрэ ыарыы суох буоларын ойууннар быһаараллар.

Улахан киһиэхэ өй-санаа үөрэх буолан киирэн салгын куту үөскэтэр. Үөрэх хос-хос хатыланан, чиҥээн, дьиппинийэн үгэскэ кубулуйдаҕына туспа өй-санаа түмүллүүтэ — кут эбэтэр майгы буолар. Үгэс буолбут өй-санаа киһи өйүгэр-санаатыгар букатын умнуллубат гына иҥэр. Үгэс буолбут өйдөбүллэр көстүүлэргэ кубулуйууларыгар олоҕураллар, ол аата киһи түүлүгэр олору илэ курдук көрөр.

Kиһи өйүгэр-санаатыгар үгэс үөскээһинэ кыра оҕо эрдэҕиттэн саҕаланан баран үйэтин тухары салгыы баран иһэр. Үгэс үөскээһинэ хас биирдии киһи өйүн-санаатын уратыларыттан, өйү, үөрэҕи иҥэринэр дьоҕуруттан олус улаханнык тутулуктанар. «Үгүс» диэн тылтан үгэс үөскээбит. Ханнык баҕарар санааны, быһыыны үгэс оҥостоору гыннахха үгүстүк хос-хос хатылыыр туһалаах. Оччоҕо киһи мэйиитигэр үгэс үөскүүр уонна дьэ умнуллубат кыахтанар.

Былыргы сахалар кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр түүлү тойоннооһун тирэҕирэн сайдар. Киһи өйүн-санаатын быһаарыы сахалар буор, ийэ уонна салгын куттар диэн өйдөбүллэригэр олоҕурар. Сахалар олохторун үөрэҕэр үс төрүт өйдөбүллэр, өй-санаа хайдах киһиэхэ иҥэрин быһаарар тыллар бааллар:

1. Үөрэх.

2. Үгэс.

3. Үөрүйэх.

Бу өйдөбүллэр киһи куттара үөрэҕи хайдах көрүҥнээхтик өйдөөн, иҥэринэн иһэллэрин быһаараллар. Аан маҥнай өй-санаа үөрэх, билии буолан салгын кукка киирэн баран үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйан ийэ уонна буор куттарга ууруллаллар. Үөрүйэх диэн сахалыы эти-сиини дьаныардаахтык, утумнаахтык эрчийии аата. Kиһи үөрэҕи-билиини баһылаан этин-сиинин бу үөрэҕэр сөп түбэһэргэ эрчийэн, үөрүйэх оҥорон биэриэхтээх. Бу этии киһи олоҕун сүрүн сыала буолар.

Киһи олоҕун сыала диэн үөрэҕи-билиини салгын кутунан баһылаан, бу билиитин хос-хос хатылаан үгэс оҥостон ийэ кутугар иҥэринэн, онтон салгыы этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн үөрүйэх оҥоруута буолар.

Түүллэри үөрэтии — киһи өйүн-санаатын үөрэтии. Өйгө-санааҕа олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүллэр түүлгэ илэ курдук көстөллөр. Түүллэр инникини билгэлээн билиилэрэ киһи санаалара бэйэтин сирдээн, бастаан иһэллэрин биллэрэр. «Kиһини санаата салайар» диэн этии дьон олохторо сайдан иһиитин быһаарар саамай сүрүн көрдөбүл буолара быһаарыллар. Төрөппүттэр ханнык, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр эбэтэр итилэри кыайан араарбат өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар даҕаны дьон олохторо сол курдук сайдан баран иһэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэппиттэр. Ол билиилэрэ сири-дойдуну Үөһээ, Орто уонна Аллараа диэн ааттаан үс арааска арааралларыгар иҥэн сылдьар. Дьон бэйэлэрэ олорор үүнэр-сайдар сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Ити барыта өй-санаа өйдөбүллэринэн киһи оҥорор быһыылара үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларынан быһаарыллар. Дьон-аймах олоҕо бу быһыылар икки ардыларынан, ортотунан баран иһиэхтээҕин Орто дойду диэн этии уонна онно дьон бэйэлэрэ олороллоро бигэргэтэр. Орто дойдуттан аһара баран Yөһээ эбэтэр Аллараа дойдуларга киһи өйө-санаата тахсыыта өлүүгэ, ыарыыга эбэтэр алдьархайга тириэрдэр кыахтаах.

Сахалар бары оҥорор быһыыларын «Хаһан даҕаны аһара барыма» диэн өбүгэлэрбит этиилэригэр олоҕуран оҥостоллоро ордук буолар. Kиэҥ куйаар ортотугар көтө сылдьар төгүрүк Сир икки өттүттэн, Күн уонна планеталар тардыһыыларынан хам тутуллан тэҥнэһии балаһыанньатыгар көтө сылдьар. Сир Күн диэки чугаһаан хааллаҕына уотунан умайыан, онтон аһара тэйэн хааллаҕына, космос тымныытыгар тоҥуон сөп. Айылҕа сүрүн көрдөбүлэ «Тэҥнэһиини хамсатыма»,- диэн этии эмиэ аһара барбат буолууга олоҕурар. Аныгы үйэҕэ Айылҕаны харыстааһын аһара барбат буолууга олоҕурдаҕына эрэ Орто дойду олоҕо туруктаах буолар.

Түүллэри үөрэтэн эппит-сииммит уонна өйбүт-санаабыт туругун быһаарабыт. Kиһи өйүн-санаатын күүһүнэн бэйэтин олоҕун оҥостор. Атын дьон көмөлөрүн ким да ситэ сыаналаабат, барытын бэйэтэ билэн-көрөн, тутан-хабан оҥордоҕуна эрэ астынар. Киһи өйө-санаата туруктаах буолуутун кыра эрдэҕиттэн дьарыктаан ситистэҕинэ эрэ биирдэ бэриллэр олоҕун киһи быһыылаахтык олороро табыллар. (1,3).

Туһаныллыбыт литература

1. И.И.Каженкин. Түүлү тойоннооһун. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 112 с.