Улуу тойон таҥара үөскээһинэ

Улуу тойон таҥара үөскээһинэ саха дьоно уһун тымныылаах хотугу сиргэ олоҕу сайыннаралларыгар тириэрдибитэ.

Кырыалаах кыһыннаах, кылгас сайыннаах саха сиригэр олоҕу олоруу, үлэни-хамнаһы сайыннарыы ураты тулуурдаах, өһөс, туруулаһар майгылаах буоллахха эрэ кыалларын сахаларга Улуу тойон таҥара баара биллэрэр. Уһун кыһыннаах, амырыын тымныылаах хоту сири баһылааһын, үлэни-хамнаһы сайыннарыы сахаларга Улуу тойон таҥара баар буолан күүстээх санааны, тулуурдаах, өһөс буолууну үөскэтэн кыаллар кыахтаммыт. (1,10).

Ураты тулуурдаах, өһөс майгылаах сахалар уһун кыһыннаах, кылгас сайыннаах дойдуга дьулуурдаах, дьаныардаах үлэлэринэн сылгы, ынах сүөһүлэри көрөр, иитэр кыахтаммыттар. Былыргылар билиилэрэ өс хоһоонноро буолан биһиэхэ тиийэ кэлбиттэр. Киһиэхэ өһөс майгы олус туһалааҕын олохторун уопутуттан билэннэр кэлэр көлүөнэлэрин иитиитигэр туһанарга аналлаах “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун оҥорбуттар. Бу өс хоһооно кэлэр көлүөнэлэр атаахтык иитиллэн мөлтөөн хаалбакка, туохха барытыгар төрөппүттэрин баһыйдахтарына эрэ омук салгыы сайдан иһиитэ үөскүүрүн быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэрин туһаналлар.

Сахалары симэлитэ сатаабыт сэбиэскэй былаас кэмигэр бу өс хоһооно куһаҕан, салайааччылар этиилэрин истибэт, бэйэлэрэ билэллэринэн сылдьар өһөс майгылаах дьону улаатыннарар диэн тыл үөрэхтээхтэрин көмөлөрүнэн умуннара сатаабыттара. Бу кэмҥэ тыа сиригэр үлэ-хамнас кыаттарбат буолуута оҕо иитиитэ олус сымнаан, атаахтатыыга кубулуйбутун бэлиэтэ буолар, аҥардастыы үөрэҕи эрэ үчүгэй диэн эккирэтии олохсуйбутун көннөрөн кыра оҕолору атаахтатыыны суох оҥорон, үлэҕэ-хамнаска үөрэтии бастаан иһэрин үөскэтии эрэйиллэр.

Үрүҥ айыылартан, былыргылар билиилэриттэн ылан Улуу тойон таҥара дьоҥҥо сүрү, уоту уонна ойууннары биэрбит диэн үөрэҕи саха дьоно бары билэллэр. (2,ст.3007).

Саха омуга үөскээһинигэр Улуу тойон таҥара ылбыт оруолун В.Ф.Трощанскай маннык бэлиэтиир: "... но кроме того, Улуу тойон, глава небесных абасыларов, дал людям огонь, одну из душ и шаманов”. (3,25).

Сүр диэн тулуурдаах, өһөс буолуу, санаа кытаанаҕа ааттанар. Сүрдээх киһи диэн олоххо сыаллаах-соруктаах, кыраҕа ымыттыбат, ураты тулуурдаах киһи буолар. Киһи тулуурдаах, сүрэ күүстээх буоллаҕына үс куттарын холбуу тутан киһи буолан сылдьарын хааччыйар. (4,70).

Сүр диэн киһи куттарын холбуу тута сылдьар айылҕаттан, төрөппүттэриттэн бэриллэр күүс ааттанар. Тымныы кэмҥэ төрөөбүт оҕолор сүрдэрэ элбэх буолар. Кут көтөн хаалар уратылаах буоллаҕына сүр көппөт, тостор эрэ кыахтаах. Кут көтүүтэ арыгыны аһара иһииттэн биллэр. Киһи салгын кута көттөҕүнэ өйө көтөр, киһи буолан бүтэр, ийэ кутун, кыыл өйүгэр-санаатыгар түһэр.

Саха дьоно уот иччитин Хатан Тэмиэрийэ диэн ааттыыллар. Улаханнык ытыктыыр уонна сэрэнэр иччилэрэ буолар. Уот эрэ баар буолан бу кырыалаах кыһыннаах дойдуну баһылааһыны билинэн сахаларга уот иччитэ улаханнык ытыктанар. Уоттан саха дьонун тимири уһаарар, тимири уһанар үлэлэрэ быһаччы тутулуктаах. Уот, “Сах” таҥара саха дьонун үөскэппит.

Ойуун диэн күүстээх санаалаах, санаата атын дьоҥҥо дьайар кыахтаах киһи ааттанар. Ойууннар төрүттэрэ Улуу тойон таҥара буоларын билэн сыыһа-халты туттуналлара, ону-маны сымыйанан, була сатаан этэллэрэ төрүт суох буоларын ситиһэллэр. Ойуун диэн ааттанар киһи өй-санаа уратыларын, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕа куруук баарын арааран билэрэ ирдэнэр. Айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин тыл үөрэхтээхтэрэ суох оҥоро сатыылларын өй-санаа үөрэҕин билэр ойууннар тохтотоллор.

Улуу тойон таҥара – эр дьон уонна ойууннар таҥаралара. Сымыйалыыр, дьону албынныыр киһи Улуу тойон таҥара иэстэбилигэр хайаан да түбэһэр. Кулуну уоран сиэбит элиэ Улуу тойон таҥара иэстэбилигэр түбэспитэ кэпсээн буолан сылдьар.

Үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээһин Улуу тойон таҥараттан улахан тутулуктаах. Тулуурдаах, көрсүө, сэмэй майгылаах киһи үлэни кыайа-хото үлэлиирэ былыргыттан биллэр чахчы. Саха дьоно көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайалларын ситиһии омук сайдыытыгар тириэрдэр.

Былыргы кэмнэргэ өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын, билиилэрин өс хоһооно оҥорбуттарын быһалыы ылан туһаныллар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун саха дьоно тутуһалларыттан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тулуурдара, өһөстөрө эбиллэн биэрэн истэхтэринэ эрэ сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыахтаналларын билэллэр.

Киһи олоҕун устата барыга-барытыгар тулуурдаах уонна сыыһа-халты туттубат, быстах быһыыга киирэн биэрбэт, табатык хамсанар буоллаҕына эрэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар. Улуу тойон таҥара “Аһара барыма”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕэ оҕо, киһи сыыһа-халты туттубатыгар көмөлөһөр, табатык хамсанар кыаҕын улаатыннарар. (5,24).

Билигин ырыынак кэмигэр үлэни кыайа-хото, үчүгэйдик үлэлиир эр дьон бастакы күөҥҥэ тахсан, баайдара-маллара эбиллэн иһэллэр. Сэбиэскэй былаас сымнаҕас, бэлэм аҥардаах олоҕор элбэх үрдүк үөрэхтэммит дьахталлар баһылыыр курдук санана сылдьыбыттара сотору уурайар. Ырыынак кэмигэр үлэ оҥорон таһаарыыта, барыһы киллэриитэ аан бастаан сыаналанар. Эр дьон оҥорон таһаарар, барыһы киллэрэр үлэни баһылыыр кыахтара улаханыттан бастакы оруолга тахсан иһэллэр.

Россияҕа ырыынак үйэтэ кэлбитинэн дьон баайга-малга тардыһыылара биллэрдик улаатта. Олоххо баай-мал суолтата, өйгө-санааҕа дьайыыта улахана билиннэ. Төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэн баай-мал хантан кэлэрин билэ үөрэнэрэ ситиһиллэр кыахтанна.

Киһини, омугу үлэ эрэ сайыннарар. Киһиэхэ буор кутун үлэ эрэйдээх хамсаныылара эрэ эрчийэн үөрүйэх буоларын үөскэтэллэр. Онтон үөрэх төттөрүнү оҥорор, киһи этин-сиинин хамсатарын аҕыйатан буор кута, үөрүйэхтэр үөскүүллэрин суох оҥорон этин-сиинин дьадаҥыга кубулутар, үлэни кыайбатын, сүрэҕэ суох буолуутун улаатыннарар.

Үлэни кыайбат, сатаабат буолуу омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэрин “Хоро салаҥ” диэн олохсуйбут этии баара биллэрэр. Салаҥ, үлэни сатаабат диэн омугу түһэрэр, намтатар, куһаҕаҥҥа кубулутар этии иҥмит хоро омуктара симэлийэн, тыал буолбуттарга кубулуйбуттара, ааттара эрэ ордон хаалбытыттан баар буола сылдьыбыттара биллэр.

Билигин биһиэхэ, сахаларга олоххо сайдыыны ситиһиигэ балаһыанньа ыараан турар, симэлийбит хоро омуктар курдук буолан хаалыахха сөп. Ол барыта үлэни үөрэхтээҕэр куһаҕан курдук санаан кыайбат буолбуппутуттан улахан тутулуктаах. Былыр-былыргыттан баһылаабыт ааттаах тыа сирин үлэлэрин өрө тардыы, сайыннарыы кыалла илик. Үөрэҕи аһара эккирэтии, солумсаҕырыы улаатыыта тыаттан эдэрдэр барыыларын көҕүлээн кыайыылаах үлэһиттэр аҕыйахтар.

Сэбиэскэй былаас улахан хотоннору тутан биэрэригэр, совхозтар үлэһиттэрин бэлэм хамнастыырыгар үөрэнэн хаалыы өссө да кыайан ааһа илик. Ол былаас тобохторо салайааччылар өссө да улахан хотоннору туттара сатаабыттарын кыайан көрөр-истэр, үлэлэтэр дьон баар буола иликтэр. Көрсүө, сэмэй майгылаах үлэһит буолууну хаалларыы, аҥардастыы олоххо туһата аҕыйах гуманитарнай үөрэхтэри өрө тутуу тыа сириттэн үлэһиттэр барыыларын үөскэтэр.

Биирдиилээн фермердэр кыайа-хото үлэлээннэр уонна чааһынайдар эбиллэннэр сүөһүлэр ахсааннара да аҕыйааталлар син баар курдуктар. Фермердэри уонна чааһынайдары холбоон сайыннарыы өссө да олоххо киирэ илик.

Билигин сахалар тутааччылара, уустара, биирдиилээн таҥас тигээччилэрэ эрэ хайҕаныахтарын сөп. Маһынан тутууну сахалар былыргыттан баһылаабыт үлэлэрэ буолар уонна саҥалыы ылсыһан таас тутууга, алмааһы кырыылааһыҥҥа, гаас турбаларын тардыы үлэлэригэр ситиһиилээхтик кыттыһан эрэллэр. Үлэҕэ-хамнаска бу ситиһиилэр былыргы уус төрүттэр тардыылара өссө да баарын бигэргэтэр.

Үлэни үлэлиир ыарахан, эрэйдээх. Таһырдьа улахан тымныыга үлэлээһин өссө ыарахан, элбэхтик эрчимнээхтик хамсаннахха, сүктэххэ, көтөхтөххө эрэ табыллар. Киһи тулуура, өсөһө лаппа элбэх буоллаҕына эрэ ыарахан үлэни кыайыылаахтык, ол аата түргэнник, хаачыстыбалаахтык үлэлиир кыахтанар.

Улуу тойон таҥара оҕону, киһини тулуурдаах, өһөс буолууга үөрэтэр, этин-сиинин эрчийэр, үөрүйэх оҥорор. Улуу тойон таҥараны сайыннардахха, хас биирдии уол оҕону үлэнэн-хамнаһынан эрчийдэххэ, этин-сиинин утумнаахтык дьарыктаатахха эрэ кытаанах айылҕалаах дойдуга үлэни-хамнаһы өрө тардар, сайыннарар кыахтаныллар.

Спорт төһө да эти-сиини хамсатыыга үчүгэйин, туһалааҕын иһин үлэҕэ киһи ураты сэрэхтээхтик, нэмин билэн хамсанарын суох оҥорон уонна аҥардастыы биир хамсаныылары оҥорууга үөрэтэринэн буор кут сайдыытын халыйыыга тириэрдэр.

Детсадтарга уонна оскуолаҕа уолаттары кыргыттартан туспа арааран үөрэтии олоҕурдаҕына эрэ эр дьон сайдыылара, бэйэлэрин кыахтарын билиниилэрэ саҕаланар кыахтаах. (6). Сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт дьахталлар бэйэлэригэр араас элбэх чэпчэтиниилэри оҥостоннор, эр дьону куһаҕаннар, арыгыһыттар курдук өйдөбүлү дьоҥҥо үөскэппиттэрэ аныгы ырыынак олоҕор көнөрө уһун кэми ылыан сөп. Дьон өйө-санаата уларыйыыта саҥа көлүөнэлэр солбуйсан истэхтэринэ эрэ ситиһиллэр кыахтааҕын аныгы салайааччылар өйдүүллэр, “коммунизмы” биир киһи үйэтигэр тута сатааһын буолан ааспытын курдук аһара баран ыксаабаттар, аһара тиэтэйбэттэр.

Урукку кэмнэргэ Улуу тойон таҥараҕа аналлаах ыһыахтар күһүн, балаҕан ыйын үчүгэй күннэригэр ыытыллаллар этэ. Кырыалаах, тымныы кыһыны этэҥҥэ туоруурга бэлэмнэнэн өйү-санааны бөҕөргөтөргө, күүһүрдэргэ аналланара. Улуу тойон таҥараны умнуу, хаалларыы дьон тулуура, өсөһө суох буолууларыттан үлэни-хамнаһы кыайбаттарын, быстах быһыыга киирэн биэрэллэрин элбэппитэ сайдыы, тупсуу, эйэлээх буолуу кэлэрин атахтыыр.

Улуу тойон таҥараны сайыннаран, үөрэҕин кытаанахтык тутуһан уол оҕолору тулуурдаах, өһөс буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ, буор куттарын үлэнэн дьарыктаатахха эрэ омук сайдар кыахтанар.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.

2. Э.К.Пекарский. Словарь якутского языка. Т. III. Петроград: Типография императорской Академии наук. – 1917.

3. Трощанский В.Ф. Эволюция черной веры (шаманства) у якутов. Изд. 2-е. М.: Книжный дом “Либроком”, 2012. – 224 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

5. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

6. Саха сирэ. Эдэр саас хаһыат. 06.01.99.