Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа

Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа диэн өс хоһооно уол оҕону иитии хайысхатын быһаарар.

Күнтэн күн аайы этэ-сиинэ улаатан, күүһүрэн иһэр оҕо өйө-санаата онтон хаалсыбакка тэҥҥэ сайдан иһэрин ситиһии өйө-санаата туруктаах буоларыгар тириэрдэр. Этэ-сиинэ улаатыытыттан өйө-санаата хаалан хаалбатаҕына эрэ киһи буолууну кэмигэр, хойутаабакка, «Отох киһиэхэ» кубулуйбакка, ситиһэр кыахтанар. Этэ-сиинэ улааппытын кэннэ өйө-санаата ситэ сайдыбакка хаалан хаалбыт оҕо «Отох киһини» үөскэтэр.

Оҕо сайдан, эбиллэн иһэр өйө-санаата элбэх саҥаны, урут туттуллубаты, биллибэти, айыыны оҥоруон баҕата олус күүстээх. Ол эрээри үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн, боростуойдук оҥоруллар куһаҕан быһыылар диэки халыйан хааларыттан сөп түбэһэр хааччахтаах буолара табыллар. Ол хааччах оҕо улаатан истэҕинэ «Көҥүлүнэн барыма», «Аһара туттума», «Айыыны оҥорума» диэн сахалыы этиллэр. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан истэҕинэ таба, киһилии суолунан баран иһэрин туһугар, көннөрөн, ыйан биэрии, төрөппүт бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтиитэ хайаан да эрэйиллэр. Аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону тохтото, туормастыы түһэн, «Киһи быһыытын» аһара барбатын хааччыйдахха эрэ табыллар.

«Мөҕүллүбэт оҕо» ону-маны дьээбэни-баабаны оҥороро ордук элбэх буолар. Мөҕүү диэн сыыһаны-халтыны оҥорууну тохтотуу, бу быһыы сыыһатын биллэрии ааттанар.

«Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар» диэн оҕо ону-маны, саҥаны, билбэтин, дьон оҥорботторун оҥоро сатыыр майгынын этэллэр. Аргыыйдык сылдьан эрэ саҥаны, билбэтин оҥорон боруобалыы сатыыр оҕо билбэтигэр тэптэрэн, олус улахан сыыһаны оҥорон, оннооҕор сыарҕаны алдьатарын бу этии бэлиэтиир.

Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотун тас көрүҥэ, өйө-санаата киниэхэ маарынныыр буолуон баҕарар. Тас көрүҥэ маарынныыр буоллаҕына: «Оҕом мин курдук»,- диэн иһигэр үөрэр уонна өйө-санаата эмиэ мин курдук буолуо диэн бүтэйдии эрэнэн кэбиһэрэ улахан сыыһа. Маннык быһаччы, мин курдук буолуо диэн өйдөбүл ситэтэ суох буолара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн арыллан, сыыйа биллэн иһэр. Оҕо этэ-сиинэ төрөппүттэригэр маарыннаабытын да иһин, өйө-санаата, ийэ, салгын куттара хайдах иитиллэриттэн эрэ тутулуктанар уратылаахтар. Бу оҕону иитии уратылара сахалыы утарыта өйдөбүллээх атаах уонна көйгө диэн этиилэринэн бэриллэр. Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕиттэн ийэтин көмөтүнэн иитиллэрин, онтон салгыы салгын кута сайдарын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар.

Оҕо иитиитигэр ордук улахан куһаҕаны сымыйаны үөрэтэр «айыы үөрэҕэ» оҥорор буолла. Тэрис оҕо ийэ кута хантан эрэ халлаантан түһэр диэн таһы-быһа сымыйанан этиитин төрөппүттэр итэҕэйэн оҕолорун кыра эрдэҕинэ өйүн-санаатын иитиигэ кыһаммат буола сылдьаллар. Эдэрдэр бэрээдэги кэһэллэрэ, сыыһа-халты туттуналлара элбээн иһэр.

Киһи бэйэтэ эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэр. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара икки аҥылар, икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу быһаарыы табатын киһи курдук буолан баран кыра да өйө-санаата суохтар бааллара бигэргэтэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, өйүн-санаатын төрүттээһин улахан суолталаах, олоҕун устата дьайар.

Сахалар уол оҕону «Аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этэллэр. Кэлин кэмҥэ саха дьонугар бу этиини олох көнөтүк өйдөөһүн олохсуйаары гынна. Уол оҕо баар буолла даҕаны аҕатын курдук буолуохтаах диэн сыыһа өйдөбүл үөскээн эрэр.

«Аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этии оҕо төрөөт даҕаны аҕатын курдук буолуо диэн быһаччы эппэт. Арай кини өйө-санаата аҕатын курдук буоларын туһугар аҕатын суолун, туйаҕын, ол аата кини олорбут олоҕун курдугу барытын олордоҕуна, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ уонна өссө эбии хатарылыннаҕына эрэ кини курдук буолуохтааҕа уонна баһыйыахтааҕа ыйыллар. Сахалар тимир уустара буоланнар хатарыы диэн тыл туох өйдөбүллээҕин бу этиигэ толору туһаналлар. Оҕо аҕата иитиллибитин курдук иитилиннэҕинэ, үлэлээбитин курдук үлэлээтэҕинэ уонна өссө итиигэ-буһууга эбии хатарылыннаҕына, кытааттаҕына эрэ биирдэ кини курдук өйдөөх-санаалаах буолуохтааҕын уонна кинини баһыйыахтааҕын бу этии быһаарар.

Коммунистар салайар кэмнэригэр оҕону детсадка, онтон оскуолаҕа үөрэтии өйө-санаата сайдыытыгар толору сөп буолар диэн санааттан төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ үөрэтэллэрин быраҕан кэбиспиттэрэ. Оҕо төрөппүттэрин көрөн, үтүктэн үөрэнэр кэмэ суох буола сарбыллыбыта. Иитии-үөрэтии үлэтэ барыта олус сымнаан, үгүс оҕолор атаахтык иитиллэллэрэ элбээбитэ.

Уол оҕолор кыыс оҕолортон детсадка уонна оскуолаҕа туспа сылдьаллара, үөрэнэллэрэ эрэйиллэр. Арыычча эрдэлээн сайдар кыргыттар уол оҕолору кыра эрдэхтэринэ хам баттыыллар. Сэбиэскэй былааска дьахталлар баһылыыр курдук балаһыанньалара үөскээбитэ эдэрдэр үлэни-хамнаһы кыайбат буолууларыгар тириэрпитэ.

Оскуолаҕа уолаттары бэйэлэрэ ыал аҕата буолбут эр дьон үөрэтэллэрэ буоллар эдэрдэр олоххо бэлэмнэрэ элбэх буолуо этэ. Уол оҕолор бэйэлэрин бары өттүнэн баһыйар үөрэтээччини, салайааччыны сөбүлүүллэр, этэрин истэллэр, соннук толороллор.

Олоххо туһалаах, сайдыыны аҕалар баҕа санааны толоруу киһиттэн элбэх үлэни-хамнаһы, тулуурдаах, өһөс буолууну эрэйэр. Сахалар «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһоонноро кэлэр көлүөнэлэр бу баар көлүөнэлэрдээҕэр ордук тулуурдаах, дьулуурдаах буола улааталларын ирдиир. Бу өс хоһоонун эрэ тутуһуу омук сайдан иһиитигэр тириэрдэр кыахтаах. Сайдыыны ситиһиигэ уол оҕо аҕатын туохха барытыгар баһыйар буола сайыннаҕына, дьарыктаннаҕына, хатарылыннаҕына эрэ табылларын «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн этии ону бигэргэтэр.

Уол оҕолор аҕаларыгар тугунан эмэ тиийбэт, мөлтөх, үлэни-хамнаһы кыайбат, сатаабат буоллахтарына, бу аймахтар мөлтөөн-ахсаан иһэллэр. Бу быһыы киэҥник тарҕаннаҕына омук барыта мөлтүүр, ахсыыр кэмэ кэлиэн сөп. Биһиэхэ билигин маннык балаһыанньа үөскээбитин кэлии үлэһиттэр элбээһиннэрэ бигэргэтэр.

Уол оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ аҕалар утумнаахтык ылсыстахтарына, бэйэлэрин холобурдарынан үлэлээн-хамсаан үтүгүннэрэн үөрэттэхтэринэ, сахалыы өйү-санааны, өс хоһооннорун тутустахтарына эрэ сайдыыны ситиһэр кыахтаах уол оҕолору улаатыннарыахтарын сөп. (1,10).

Туһаныллыбыт литература

1. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 2.05.2013.