Хаан уруу

Хаан уруу диэн бииргэ төрөөбүттэр, чугас аймахтыылар ааттаналлар.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн хаан уруу диэн быһаарыыны аймахтары быһаарыыга анаан туһаналлар. Амырыын тымныылаах дойдубутугар биир киһи, киһи буолан олороро олус уустугунан, хаһыа да буолан бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөн, күүс-тирэх буолан олоруу эрэ табыллар кэмнэрэ бааллара. Аһара элбэх маһы сиир көмүлүөк оһоҕу кыайа-хото оттоору ыаллар хас да буолан дьукаахтаһан кыһыны кыстыыллара.

Аныгы олоххо бииргэ төрөөбүттэр, хаан аймахтар, бииргэ улааппыттар кыра эрдэхтэриттэн бэйэ-бэйэлэрин өйөһөллөрө ордук күүстээх. Өр сылларга сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэҕин суох оҥорбутуттан аймахтар тэйэн иһиилэрэ үөскээбитэ.

Санаа хаһан да кыайан тутуллубат, хааттарбат. Киһи этигэр-сиинигэр быһаччы дьайар, хамсаныылары үөскэтэр буор кут бары хаан аймахтарга этин-сиинин курдук эмиэ биир буолар. Билигин хаан аймахтар эттэрэ-сииннэрэ оҥоһуута биирин, маарынныырын органнары уларытыыга медицинэ киэҥник туһана сылдьар.

«Хаан урууну өрүс да уутунан сууйуллубат» диэн этиини сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан ыла соччо аахайбат буолуу сайдыбыта. Бу этии хаан уруу элбэх уунан да сууйдахха кыайан суох буолбатын, сүппэтин чопчулаан биллэрэрин тэҥэ, хаан урууну умнума диэн өйдөтөр.

Кут-сүр үөрэҕэ киһи куттарын үөрэтэр. Биир хаан аймах дьон эттэрэ-сииннэрэ биирэ, маарынныыр буолара биир төрүттээхтэрин биллэрэрин тэҥэ, араас хамсаныылара эмиэ маарынныыра буор куттара биир буоларын быһаарар. Оҕо аҕатыгар көрүҥүнэн маарынныырын таһынан, нүксүгүрэ эмиэ биир буолан хаалыан сөп.

Буор кут диэн хамсаныылары оҥорор өй-санаа биир хаан аймах дьоҥҥо барыларыгар биир буолар, тэнийэн, тарҕанан баран иһэр. Сыыдам хамсаныылаах үлэһит киһи оҕото диэтэхтэринэ төрөппүтүн курдук үлэһит, сыыдам хамсаныылаах буолуон сөбө быһаарыллар. (1,80).

Хаан аймахтар үгүстүк биир санааланыылара, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһүүлэрэ, өйөһүүлэрэ олоххо туһалаах. Хайа эрэ аймах куһаҕан буолуута, санаата алдьаныыта, бу аймахтары барыларын хаарыйар кыаҕа улахан. Буор кут сибээһэ, тутулуга олус күүстээҕин, киһи этин-сиинин барытын хабарын уонна хаһан да уларыйбатын, суох буолбатын бэлиэтээн сахалар сууйуллубат диэн этэллэр. Киһи хаан аймаҕыттан ылар этин-сиинин кытта хамсанар кыаҕын, буор кутун кытта ылынар. Уус киһи оҕото уус буолуон сөбүттэн ити быһаарыы тирэх ылан үөскээбит.

Олус уһун үйэлээх аймахтар буор куттара мөлтүүр, бытарыйар кыаҕа аҕыйыырыттан бу дьон оҕолоноллоро биир эмэ буолар. Омук кырдьыыта диэн этии буор куту кытта сибээстээх.

«Хааны тупсарыы» диэн омук атын омугу кытта холбоһон оҕолонуулара ааттанар. Буор кут саҥалыы үөскүүр кэмэ кэлэр. Саҥа үөскүүр омук саҥа буор куту үөскэтиниитэ уһун кэмҥэ, хас да үйэлэргэ, элбэх көлүөнэлэр усталарыгар барар.

Аймахтар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын тупсарыыларыттан сайдаллара, үүнэллэрэ быһаччы тутулуктаах.

Хайа эрэ хаан аймах табыллыбатаҕына, ыар санааҕа түстэҕинэ, ыарыйдаҕына аймахтарга аан маҥнай биллэр. Санаарҕаабыт, куһаҕан көрүҥнээх аймахтарын түүллэригэр көрүөхтэрин сөбүн тэҥэ, быһаччы эттэрэ-сииннэрэ биттэнэн эмиэ билиэн сөп. Биттэнии диэн эккэ-сииҥҥэ үөскүүр хамсааһыннарынан инникини билии ааттанар.

Сахалар хаан аймахтарын ордук сыаналыыллар, харыстыыллар. Урукку кэмнэргэ аймахтарын 9 көлүөнэҕэ диэри билэллэр, сылдьыһаллар, аймахтаһаллар этэ.

Олоҕун киһи быһыылаахтык уһуннук олорбут, элбэх оҕолорун киһи буолууга ииппит, үөрэппит киһи буор кута муҥутуурдук сайдар. Кини өлбүтүн да кэннэ бу кута бары хаан аймахтарыгар көмөлөһө, көрө-истэ араҥаччылыы сылдьарын сахалар билэллэр уонна үрүҥ айыылар көмөлөрө диэн ааттыыллар. Ыарыһах киһиэхэ хаан аймахтарын чулуу киһитэ түүлүгэр көстөн аналлаах эмп буһаран сиэппитэ эмиэ баар. Өлбүт төрөппүттэр оҕолорун түүллэригэр көстөн араас кутталлаах түгэннэртэн сэрэтиилэрэ айыылар харыстааһыннара диэн ааттанар.

Хаан диэн төрүт сахалыы тыл. Былыргы хаан диэн салайааччылаах дойдулар сахалыы саҥарар дьон салайбыт, хаан аймахтар үөскэппит дойдулара.

Аймахтар бары бэйэ-бэйэлэриттэн буор куттарынан холбуу тутулла сылдьаллар. Биир эмэ аймахтара олоҕор табыллыбатаҕына атыттарга эмиэ охсоруттан бары түмсүүлээх, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөр буолуо этилэр. (2,61).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.