Хайыһардааһын

Хайыһардааһын диэн хас да хайыһар спордун көрүҥнэрин холбуу ааттыыллар.

Саха Сиригэр

Хайыһар спорда Сахабыт сиригэр 60—70 сс муҥутаан сайдыбыта. Уон сыл иһигэр хайыһарга ССРС спордун маастарын нуорматын 17 спортсмен толорбута. Ити уһулуччу өрө тахсыы кэнниттэн өр кэм устата хайыһарга Арассыыйа күрэхтэһиилэригэр миэстэлэһэр, маастар нуорматын толорор хайыһардьыттар үүнүүлэрэ хомойуох иһин тохтообута. Арай 1995 с. бэттэх сыыйа хамсааһын тадыста. Ол курдук СР, РФ спордун маастарын нуорматын 10-ча хайыһардьыт толордо.

Үгүс киһи билэринэн, хайыһарынан сүүрүү спорт биир уустук көрүҥэ буолар. Онтон Саха сирин хайыhардьыттара соҕуруулуу таһымнаах көрдөрүүлэри ситиһэллэригэр элбэх ыарахаттары көрсөллөр.

Биһиги тымныы кыһыннаах дойдубутугар хайыһарынан сүүрэр кэммит 2—2,5 эрэ ый буолар. Онон, ити иһиттэххэ аҕыйах маастардар ситиһиилэрин кэннигэр спортсменнар тус бэйэлэрин көлөһүннэрэ, дьаныардаах дьарыктара, тулуурдара, сыралаах үлэлэрин түмүгэ сыттаҕа.

Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха сирин бастыҥ хайыһардьыттарынан Арассыыйаҕа, эдэр ыччакка Ю.Мухамедзянова, М.Абдухаликова, А.Константинова, Р.Костромина, М.Бандерова, Р.Бочаров уо.д.а. биллэллэр.

Саха сиригэр хайыһар историятыттан

Саха сирин хайыһардьыттара аан бастаан күрэхтэһии дистанциятыгар 1926 с. тахсыбыттара. Уон тоҕус киһи кыттан биир километрдаах сиргэ илин-кэлин түһүспүттэрэ. Ити кэнниттэн түөрт сыл буолан баран, Дьокуускай куораттааҕы ыччат тэрилтэтэ кулун тутарга хайыһарга биирдиилээн бастыыр иһин күрэхтэһиини тэрийбитэ. Барыта түөрт уон киһи кыттыбыта, онтон алтата дьахтар.

Сөптөөх эрчиллии суоҕуттан, инвентарь мөлтөҕүттэн, хайыһардьыттар көрдөрүүлэрэ олус намыһах этэ. Ити кэмтэн ыла куоракка хас да хайыһар куруһуога үлэлээбитэ. Хайыһарынан уһун, ыраах сиргэ хоно сылдьан айан тэриллибитэ. Хайыһар спорда республикаҕа түргэн тэтиминэн сайдан испитин маннык чахчылартан көрүөххэ сөп. 1937 сыллаахха ыытыллыбыт күрэхтэһиигэ 12 улуустан 647 киһи кыттыбыт буоллаҕына, 1939 сыллаахха Дьокуускай, Алдан куораттар, Томмот, Уус Алдан, Чурапчы уонна Таатта хайыһардьыттара хамаанда тэринэн республикаҕа бастыыр иһин күрэхтэһиигэ кыттыбыттара. Хамаанданан күрэхтэһиигэ Дьокуускай куорат спортсменнара бастаабыттара, иккискэ — Алданнар, оттон үһүскэ Уус Алданнар тахсыбыттара.

1940 сыл кулун тутар 25-с — 26-с күннэригэр хайыһарга иккис республикатааҕы күрэхтэһии ыытыллыбыта. Онно Алдан, Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Горнай, Чурапчы улуустара, саха национальнай байыаннай оскуолата уонна Дьокуускай икки хамаандата, барыта 90-тан тахса киһи, кыттыбыта. Күрэхтэһии программатыгар эстафета уонна военизированнай сүүрүү киирбитэ. Эр дьон 3x10 км эстафеталарыгар Алдан улууhа бастаабыта, дьахталларга 2x3 км эстафетаны Дьокуускай хамаандата ылбыта.

Үһүс республикатааҕы хайыһарга күрэхтэһии 1941 сыл муус устар 3-с күнүгэр «бүгүн эн хайыһардьыккын, онтон сарсын Сэбиэскэй Армия саллаатаҕын» диэн девизтээх ыытыллыбыта. Бүлүү, Горнай, Дьокуускай, Чурапчы, Хаҥалас, Таатта улуустара уонна киин куораттан икки хамаанда кыттыбыта. 10 км военизированнай сүүрүүгэ саха национальнай байыаннай оскуолатын курсана Василий Брицкай бастыыр, иккискэ эмиэ бу оскуола младшай командира Федор Федоров тахсар. 20 км сиргэ Дьокуускайдааҕы маҥнайгы оскуола учуутала Н.Афанасьев, оттон 30 км кыайыылааҕынан армеец Брицкай тахсар. Кини бу дистанцияны 2 чаас 15 мүн 43 сөк түмүктээбит.

Историяҕа киирбит хайыһар суоллара

Кистэлэҥ-Дьокуускай-Кистэлэҥ, 1931 с.
Дьокуускай-Иркутскай, 1933 с.
Дьокуускай-Хабаровскай, 1933 с.
Нам-Дьокуускай, 1937 с.
Покровскай-Сиинэ-Покровскай, 1938 с.
Дьокуускай-Амма-Первенец-Дьокуускай, 1939 с,
Күһүүр-Быков Мыс-Күһүүр, 1940 с.
Күһүүр-Өтөх-Күһүүр, 1940 с.
Дьокуускай-Майа-Дьокуускай, 1941 с.
Дьокуускай-Марха-Дьокуускай, 1941 с.
Дьокуускай-Алдан-Дьокуускай, 1941 с.
Аллаах Үүн-Усть-Ыныкчан-Аллаах Үүн, 1941 с.
Күһүүр-Сииктээх, 1941 с.
Тулагы-Дьокуускай-Хатас-Тулагы (оҕолор), 1943 с.
Верхоянскай-Дьокуускай-Верхоянскай, 1945 с.
Кэбээйи (дьахталлар), 1945 с.
Өлүөхүмэ-Токо-Өлүөхүмэ, 1945 с.
Дружина-Абый-Дружина, 1945 с.
Казачье-Дружина-Казачье, 1945 с.
Дьокуускай-Чурапчы-Дьокуускай, 1946 с.
Мухтуйа-Нюя-Мухтуйа, 1946 с.
Чокурдаах-Дружина-Чокурдаах, 1951 с.
Ленскэй-Өлүөхүмэ, 1968 с.
Покровскай-Саҥыйахтаах-Покровскай, 1974 с.

ДЬокуускай-Иркутскай хайыhар суола

1933 с. Саха сирин хайыһардьыттара киэҥ эйгэҕэ биллибиттэрэ. Кинилэр 8 буолан А.Н.Гриневич салайааччылаах Дьокуускайтан Иркутскайга диэри аттаммыттара. Старт тохсунньу 6-с күнүгэр «Динамо» түмсүү стадионун таһыгар бэриллибитэ. Күҥҥэ ортотунан 45—50 км бараннар, кулун тутар 18-с күнүгэр 16 чааска Иркутскай куоракка фиништээбиттэрэ. 72 күн устата хайыһардьыттар 3000 км, онтон 56-тын хайыһарынан барбыттара бэлиэтэммит. Москваттан кэлбит телеграммаҕа «Динамо түмсүү киин сэбиэтэ хоһуун «динамовецтары» туруоруллубут сыалы ситиспиккитинэн эҕэрдэлиир» диэн суруллубут.

Хайыһар суолун кыттыылаахтарын Москваҕа «Динамо» тэриллибитэ 10 сылын бэлиэтиир дьаһалга ыҥырбыттара. Кинилэр ыйтан ордук кэм устата айаннаан бырааһынньык үгэнигэр тиийбиттэрэ. Киин сэбиэт мунньаҕар хамаанда хапытаана А. Гриневич, хайыһардьыттар Александров, Крынцов, Аблаев, Брюханов, Кочнев, Потапов, Ларионов ТОЗ-8 №-дээх саанан, бочуотунай грамотанан наҕараадаламмыттара.

Дьокуускай-Хабаровскай хайыһар суола

1933 с. тохсунньу 15-с күнүгэр Дьокуускайдааҕы национальнай үрдүкү оскуола үөрэнээччилэрэ Дьокуускай-Хабаровскай хайысханан айаҥҥа туруммуттара. Кинилэр Дьокуускай-Алдан-Большой Невер-Хабаровскай устун барыта 2400 км барбыттара. Биригээдэ салайааччытынан Г.В. Наумов анаммыта. Хамаандаҕа Рогожин, Сабардахов, Кисиянов, Иванов, Прокопьев бааллара. Бу айан кистэлэҥ этэ. Хайыһардьыттар хотугу кыраайга саллаат таҥаһа-саба тымныыны төһө тулуйар кыахтааҕын, ытар сэп-сэбиргэл тымныыга хайдах үлэлиирин, уустук айаҥҥа күннээҕи аһьхлык нуормата төһө буоларын уонна хайыһары, сааны-саадаҕы табыгастаахтык хайдах туттуохха сөбүн билээри айаннаабыттара.

Старт тохсунньу 15-с күнүгэр бэриллибитэ. Хабаровскайга диэри 58 күн устата күҥҥэ ортотунан 45—59 км баран, этэҥҥэ фиништээбиттэрэ. Хайыһардьыттарга Дальнай Востоктааҕы оһуобай армия хамаандалааччыта В.К. Блюхер грамота, чаһы, салаиааччыларыгар бойобуой маузер, курсаннарга 150 устуука ботуруон, кыра калибрдаах бинтиэпкэ туттарбыта.

Арктикатааҕы хайыһарынан айан

1945 с. икки ыраах Арктикатааҕы хайыһарынан сүүрүү тэриллибитэ. Бастакынан Үөһээ Дьааҥы улууһун комсомолецтара аттаммыттара. Хамаандаҕа Н.Баишев, А.Афанасьев, П.Климовскай, Н.Слепцов, Г.Обутов, И.Слепцов бааллара. Олунньу 15-с күнүгэр Дьокуускайга тиийэр сыаллаах туруммуттара. Төһө да тымныы күн-дьыл турдар кинилэр 2254 км барыахтаахтара. Сындалҕаннаах айан түмүгэр 14 күнүнэн хамаанда этэҥҥэ фиништээбитэ. Бу кэмҥэ республикаҕа хайыһар күрэҕэ ыытылла турара, хайыһардьыттар онно кыттарга быһаарыммыттара. 4*10 км эстафетаҕа сүүрэн, III миэстэҕэ тахсыбыттара, 10 км сүүрүүгэ Петр Климовскай эмиэ бочуоттаах III миэстэ буолбута. Иккис хайыһар суола — Хаһааччыйа-Дружина-Хаһааччыйа. Алексей Окоемов салайааччьшаах Усуйаана оройуонун комсомолецтара 2200 км сири барыахтаахтара. Ол эрэн аара буурҕа түспүтэ, онон айаны тохтоторго күһэллибиттэрэ. Сыралаах айаҥҥа биэс хорсун хайыһардьыт 27 хонук сылдьыбыта.

Киэн туттар хайыhардьыттарбыт

Татьяна Конникова — 1950 с. САССР чемпиона.
Николай Федотов-Тарбаза — 1950 с. 50 км республика 4 төгүллээх чемпиона.
Иван Филиппов — ССРС спордун маастара.
Семен Черноградскай — ССРС спордун маастара.
Виталий Сыромятников — 15, 30 км республика 3 төгүллээх чемпиона.
Февронья Бурнашева-Давыдова — ССРС спордун маастарыгар кандидат.
Сергей Манчурин — 18 км республика 4 төгүллээх чемпиона.
Иннокентий Васильев — 1952 с. 18 км республика чемпиона.
Алексей Евграфов — 1962 с. 30 км II миэстэ.
Гавриил Попов — 1954 с. «Колхозник» спорт түмсүүтүн абсолютнай кыйыылааҕа.
Иван Жирков — ССРС спордун маастарыгар кандидат.
Дмитрий Петров — ССРС спордун маастарыгар кандидат.
Аркадий Тимофеев — 1983 с. «Урожай» спорт түмсүүтүн абсолютнай кыайыылааҕа.
Альберт Трофимов — 1985 с. САССР чемпиона.
Вячеслав Тимофеев — 1984 с. 15 км профсоюз күрэхтэһиитигэр III миэстэ.
Николай Федоров — 1990 с. САССР чемпиона.
Лазарь Яковлев — 1991 с. 5 км ВДФСО чемпионатыгар III миэстэ.
Николай Христофоров — 1980 с. САССР чемпионатыгар 30 км III миэстэ.
Клавдия Шелковникова — 1983 с. САССР чемпионатыгар 5 км II миэстэ.
Лариса Пахомова — 20 км Саха сирин икки төгуллээх призера.
Александр Крылов — 1985 с. Саха сирин омуктарын IX кыһыҥҥы спартакиадаларыгар 10 км эстафетаҕа I миэстэ.
Павел Харитонов — САССР үтүөлээх тренерэ.

Ылыллыбыт сирэ

В.П. Кочнев