Түбэлтэлэр уларыт

  • 1848Канаадаҕа ааҥыл тыла соҕотох судаарыстыбаннай тыл буоларын туһунан балаһыанньа дьайыыта тохтообут.
  • 1881 — ыраахтааҕы Александр III «Судаарыстыба куттала суох буолуутун уонна уопсастыба чуумпуруутун хааччыйар миэрэлэр тустарынан балаһыанньаны» бигэргэтэн, күбүрүнээтэрдэргэ киэҥ былааһы биэрбитэ. Ол курдук күбүрүнээтэр хаһыаттары сабар, атыы-эргиэн уонна промышленность тэрилтэлэрин, үөрэх тэрилтэлэрин үлэлэрин тохтотор, земстволары уонна куорат дуумаларын үлэлэрин быстах кэмҥэ тохтотор бырааптаммыта. Бу балаһыанньа 1917 сыллаахха дылы үлэлээбитэ.
  • 1900Ихэтуань өрө туруутун саба баттааһын кэмигэр аҕыс дойду холбоһуктаах сэриилэрэ (ол иһигэр Арассыыйа) Пекини ылбыттар. Ихэтуань диэн Кытайга тас дойдулар дьайыыларын утары тэриллибит хамсааһын. Кытай былаастара бастаан саба баттыы сатаабыттара, онтон өйөөбүттэрэ, тиһэҕэр импэрээтэр дьахтар Цыси аҕыс дойду альянсын диэки буолбута. Ол түмүгэр Кытай омук дойдуларыттан өссө күүстээх тутулукка киирбитэ.
  • 1920Роман Оросин салайааччылаах контрреволюционнай саагыбары губчека аспытын туһунан телеграмманы Максим Аммосов Сибревкомҥа уонна Сиббюроҕа ыыппыт. Манан сибээстээн культурнай-сырдатар "Саха аймах" уопсастыба салайар дьоно "Оросин саагыбарыгар" кыттыбыттарын иһин ыһыллыбыт. Сиббюро бу быһыыны өйөөбөтөх, репрессиялары эрэ туһанар сыыһатын, культурнай-сырдатар уопсастыба Сэбиэскэй былааска да үлэлиэн сөбүн ыйбыт. Ол туһугар бассабыыктар бары бу уопсастыбаҕа киирэн салайааччы оруолун ылыахтаахтар эбит. "Саха аймах" уопсастыба уокуруктарынан уонна улуустарынан филиаллардааҕа, үөрэҕэ суохтары ааҕарга-суруйарга үөрэтиинэн, литэрэтиирэ уонна драма куруһуоктарын тэрийиинэн дьарыктанара, сырдатыы тиэмэлээх дакылааттары ааҕар биэчэрдэри оҥороро. 1918 сыллаахха бу уопсастыба Сэбиэскэй былааһы билиммэтэҕэ.
  • 1920 — кулун тутар 14 күнүгэр амнистияламмыт Өксөкүлээҕи Саха күбүөрүнэтин чинчийэр подотделын уус-уран литэрэтиирэҕэ сиэксийэтин сэбиэдиссэйинэн анаабыттар.
  • 1921 — Уруккута Кытай састаабыгар киирэр Танну-Урааҥхай (тыв. Таңды Урянхай, нууч. Урянха́йский край) диэн эрэгийиэн туспа баран Танну-Тува диэн судаарыстыба буолбут. 1926 сыллаахха аата уларыйан Тыва Народнай Өрөспүүбүлэкэтэ буолбута уонна 1944 сыллаахха ССРС састаабыгар киирбитэ.
  • 1930ССРС-ка начаалынай үөрэх булгуччулаах буолбут. 1934 сылга диэри ССРС территориятыгар барытыгар начаалынай үөрэх киирбитэ.
  • 1943ССРС-ка ядернай сэрии сэбин оҥорор сыаллаах лаборатория тэриллибит, лаборатрия салайааччыта — Игорь Курчатов.
  • 1945Дьоппуон императора Хирохито биир тыла суох бэринии туһунан ыйаах таһаарбыт.
  • 1950 — кэлин таба иититин сатабыллаахтык тэрийиитинэн аатырбыт киһи, бөдөҥ сопхуос дириэктэрэ, Социалистыы Үлэ дьоруойа буолбут Чурапчыттан төрүттээх Василий Кладкин үп техникумун бүтэрэн Томпо оройуонугар анаммыт, бу күнтэн ыла 7 сыл оройуон үбүн салаатыгар үлэлээбит.
  • 1972Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин уурааҕынан Дьокуускайга Өрөспүүбүлүкэтээҕи физико-математическай оскуола (РФМШ) тэриллибит, билигин — Өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей.
  • 1986ССКП Киин кэмитиэтэ Сибиир өрүстэрин соҕуруу эргитэр үлэлэри тохтотор туһунан уураах таһаарбыт.
  • 1992Борис Ельцин чиэгинэн приватизацияны саҕалыыр ыйаахха илии баттаабыт.

Төрөөбүттэр уларыт

  • 1919 — Сунтаар улууһугар Леонид Попов төрөөбүт (01.04.1990 өлб.) — суруйааччы, СӨ народнай бэйиэтэ.
  • 1948 — Николай Лугинов — «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан» арамаан ааптара, саха норуодунай суруйааччыта, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, Духуобунас академиятын вице-бэрэсидьиэнэ.

Өлбүттэр уларыт