Эр киһи өйө-санаата мөлтөөһүнэ
Эр киһи өйө-санаата мөлтөөһүнэ кыра эрдэҕинэ атаахтык иитииттэн уонна дьахталлары аһара арбыыртан үөскүүр.
Билигин сорох эр дьон кыра кыргыттарга, уолаттарга саба түһэллэрэ, өлөртүүллэрэ элбээтэ диэн хаһыаттарга, телевизорга кэпсииллэр, суруйаллар. Улахан биллэр салайааччыларга тиийэ, кыыһырбыт уохтарыттан бу дьону ытыалаан иһиэххэ диэн этэллэрэ эмиэ иһиллэр.
«Дьон санаата кылгас» диэн этиини ситэ ырытан олоххо туһана иликпит. «Тоттор эрэ тойон оҕото» диэн этии киһи санаата кырдьык кылгаһын, аһаатар эрэ урут аччыктаабытын умна охсон кэбиһэрин биллэрэр.
Биһиги тоҕо, бу күөгэйэр күнүгэр сылдьар эр киһи тоҕо маннык сиэрэ суох быһыыны оҥорор кыахтанарын быһаарарга өйбүтүн-санаабытын түммэккэ, ыраахтан ырыта сатаабакка, түргэнник ытыалыы охсорго тиийэбитий? Эр дьон эттэрин-сииннэрин баҕатын ханнарыахтаах дьахталлар билигин төһө эмэ элбээн, «Кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх» диэн этиигэ сөп түбэһэр буолбут кэмигэр кэлэн олоробут эрээри, сорох эр дьоммут итинник сиэрэ суох быһыыны оҥороллоро тоҕо элбээтэ?
Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин этиитинэн маннык сиэрэ суох быһыыны оҥорор киһи кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтата, бары баҕарбытын барытын тук курдук толоро, булан биэрэ үөрэтэн этин-сиинин баҕатын кыайан туттуммат, тохтотуммат буолуутугар тириэрдэн кэбиспиттэриттэн ордук улахан тутулуктаах. Оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатыы өйүн-санаатын туруга суох оҥорон этин-сиинин баҕатын кыайан кыана туттубат оҥорор. Оҕону иитиигэ атаахтатыыны суох оҥоруу ирдэнэр.
Атаах диэн тыл кыра оҕону иитии табыллыбатаҕын, «Куһаҕан иитиилээххэ» кубулуйбутун, өйө-санаата туспа уратылардаах, этин-сиинин баҕатын кыайан туттуммат буола улааппытын быһаарар. Атаах буола улаатыы уратылара манныктар:
1. Атаах оҕо тугу көрдөөбүтүн барытын төрөппүттэрэ толорон иһиилэриттэн, минньигэһи элбэхтик сиириттэн этин-сиинин араас баҕаларын кыайан туттуммат, тохтотуммат, букатын тулуура суох, «Баҕардарбын эрэ баар буолуохтаах» диэн санаалаах киһи буола улаатар кыахтанар.
2. Оҕону атаахтатан барыта бэлэмҥэ үөрэтииттэн тулуурдаах буолуута сайдыбакка бэйэтин тохтотунар күүһэ суоҕуттан аһара барыылары, сыыһа-халты туттунуулары оҥорор кыаҕа улаатар.
3. Атаах оҕо ураты бэйэмсэх буола улаатарыттан атыттар баҕа санааларын букатын аахсыбат буола улаатар.
4. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии, оҥоро-тута үөрэммэтэҕэ таайан ханнык да уһуннук үлэлэнэр үлэни кыайан үлэлээбэт кыахтанар.
«Атаах киһи арыгыһыт буолар» диэн сахаларга этии баар. Арыгы баар буолуоҕуттан үөскээбит олус былыргы этии буолуон сөп эрээри, өй-санаа тутулуктарын билигин олус табатык быһаарара арылынна.
Билигин сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарарынан оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатан, маанылаан, «Эн эрэ бааргын, үчүгэйгин» диэн өссө киһиргэтэн үөрэттэххэ быстах баҕа санааларын кыайан салайыммат, туттунан тохтотуммат, этин-сиинин баҕатын кыамматыттан ыар буруйдары оҥорор кыаҕа улаатар, арыгы иһэр баҕатын кыайан туттумматыттан арыгыһыт буолуон, үлэни-хамнаһы сөбүлээбэтиттэн бичтии сылдьыан сөп киһиэхэ кубулуйар. Итиннэ эбэн айыы үчүгэй, айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун элбэхтик оҥор диэн сыыһа үөрэтии эбиллиитэ араас буолары-буолбаты, суолтата, туһата суоҕу, ол аата куһаҕаны оҥороро элбииригэр тириэрдэр.
Киһи буолуу диэн тугуй? Киһи өйдөөх-санаалаах, туох баар быһыытын барытын өйдөөн-санаан эрдэттэн быһаарынан, туох содул үөскүүрүн билэн баран оҥороруттан киһи буолар. Атын кыыллартан, көтөрдөртөн уратыта итиннэ саһан сылдьар. Кини бары быһыыларын дьон-аймах уһун үйэлэргэ олохсуппут үгэстэрин, үөрэхтэрин тутуһан оҥорор. Киһи курдук, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор.
Оҕону аһара маанылаан, бары баҕатын барытын толорон улаатыннардахха барыга-бары бэлэмҥэ үөрэммит, үлэни-хамнаһы кыайбат, сытарын-сынньанарын, минньигэстик аһыырын сөбүлүүр киһи буола улаатар уонна этин-сиинин баҕатын кыайан тохтотуммакка урут бастаан олорун толорор кыахтанар.
«У семи нянек дитя без глазу» диэн өс хоһооно аһара көрүллүбүт-истиллибит, ол аата атаах буола иитиллибит оҕо, хараҕа суох оҕо курдук туох да туһата суох киһи буола улаатарын таһынан араас сыыһа-халты, олоххо туһата суох саҥаны айыылары оҥорон куһаҕан быһыылары элбэтиэн сөбүн быһаарар.
Омук олоҕун устата оҕону иитэр үөрэҕэ эмиэ уларыйар кэмнэрдээҕэ өй-санаа уларыйыытыгар тириэрдэр. Омук кырдьан эстэр, симэлийэр кэмэ кэлиитигэр дьон олохторо көммүтүнэн туһананнар, оҕолорун атаахтык иитэннэр өйө-санаата туруга суох оҥороллоро элбиир. Эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруга суох буола улааттахтарына элбэхтик быстах быһыыларга, сыыһа-халты туттунууларга түбэһэннэр эдэр олохторо быстара элбиириттэн омук эр дьонун ахсаана аҕыйаан атын омукка уларыйыы, баһыттарыы кэмэ кэлэр кыахтанар.
Атаах буола иитии аан маҥнай уол оҕолору хаарыйар. Ыал барыта уол оҕолоох буолуохтарын олуһун баҕараллар уонна ол баҕа санаалара туолбут үөрүүтүгэр соҕотох уолларын аһара көрөн-истэн, маанылаан, аны аһара атаахтатан кэбиһэллэр. Дьон бары сахалар таҥараларын үөрэҕин ылынан «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини толоро үөрэннэхтэринэ уол оҕолорун иитиитэ кытаатан, чиҥээн, тупсан биэрэриттэн омук сайдыыта саҕаланыан сөп.
Оҕолор бары тус-туспа майгылаахтар, уратылаахтар. Сорох оҕо улахан киһи этэрин тутатына ылынан өйүгэр хатаан иһэр уонна соннук толорор буоллаҕына, атын оҕо дьалбаа, мэник соҕус, кулгааҕынан истибитэ тахсан иһэр, киһи эппитин сотору умнан, хаалларан кэбиһэр. Оҕону иитии, үөрэтии тус-туспа хайысхалааҕын, эмиэ икки өрүттээҕин сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарар. Үчүгэй, туһалаах быһыыны оҕо сатаан оҥорорго өр кэмҥэ үөрэнэр, өссө боруобалаан, оҥорон көрөн баһылыыра эмиэ наада. Ситэн үөрэммэтэх эдэрдэр «Бас-баттах быһыылаах», сыыһа-халты туттунуохтарын сөптөөх дьон буола улаатыахтарын сөп.
Буруйу-сэмэни оҥорбот туһугар тугу оҥордоххо буруй, куһаҕан быһыы буоларын оҕо кыра эрдэҕиттэн билэргэ үөрэнэрэ ордук туһалаах. Билии туһата дьэ биллэр. Атаахтык иитиллибит эдэрдэр «Үчүгэйи, куһаҕаны арааран билбэт» буолууларыттан буруйу-сэмэни элбэхтик оҥорор кыахтаналлар.
Улаатан иһэр эдэрдэр өйдөрө-санаалара туруктаах, быстах быһыыга киирэн биэрбэттэрин сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ оҕону кыра эрдэҕинэ аһара атаахтатары суох оҥорон хааччыйарын билэн олоххо туһанар кэм кэллэ. (1,113).
Туһаныллыбыт литература уларыт
1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.