Үтүгүннэрэн үөрэтии

Үтүгүннэрэн үөрэтии диэн улахан киһи бэйэтэ оҥорон көрдөрөн үөрэтиитэ ааттанар.

Сахалар оҕо кыра эрдэҕинэ олус сөбүлээн үөрэтэр ньымаларынан үтүгүннэрэн үөрэтиилэрэ буолар. Бу ньыма улахан уратылааҕа биллибэт, боростуой, судургу. Арай үөрэтэр киһи оҕону батыһыннара сылдьара уонна сорох уустук түгэннэргэ «мин курдук оҥор» диэн хайдах оҥорулларын көрдөрөн биэрэринэн эрэ уратыланар. Сахалар бу ньыманы туспа арааран билэр этиилэринэн «Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар» уонна «Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар» диэн этиилэр бааллар. Итини тэҥэ атын омуктар «Яблоко от яблони далеко не падает» диэн өстөрүн хоһооно бу үтүгүннэрэн үөрэтии, киһи сайдыытыгар олох кыра эрдэҕиттэн олус дириҥник дьайарын бэлиэтиир.

Оҕоҕо бэйэтин толкуйдуур өйө киирэ илигинэ иҥэриммит өйдөбүллэрэ, кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэммит үөрэҕэ ийэ кутугар иҥэр буолан ордук кытаанахтык өйдөнөллөр. Киһи өйүн-санаатын оҥкулун ити өйдөбүллэр оҥороллор. Кыра оҕо ону-маны оҥоро үөрэнэн туһа киһитэ буолуута, кини дьоҥҥо туһалаах дьарыктарынан бэйэтэ сөбүлээн дьарыктанар кыахтанарыгар тириэрдэр.

Үтүктэ үөрэнии, мин курдук буол, мин оҥорорум курдук оҥор диэн этиигэ олоҕурар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн кинилэр хайдах оҥороллор даҕаны соннук оҥорорго үтүктэн үөрэнэн иһэр. Оҕо улаатан иһэн арыычча улахан оҕолору ордук үтүктэр, онтон улаатан иһэн төрөппүттэрин көрөн, кинилэри үтүктэ үөрэнэр. Оҕо улахан киһини оннооҕор хайдах саҥарарын уонна туттунарын кытта үүт-үкчү үтүктэр түбэлтэлэрэ элбэхтэр. Кыра оҕо кырдьаҕас эбэтин үтүктэн: «Айыы-айа, аа...» -диэн баран иҥнэҥнээн кэбистэҕинэ, хайа да артыыстартан итэҕэһэ суох үүт-үкчүтүк тахсар.

Оҕо улаатан бэйэтин толкуйдуур өйө киириэр диэри куруук үтүктэн үөрэнэн иһэр. Кыра оҕолоох ыал бырааһынньыкка арыгы иһээри үрүүмкэлэри охсуһуннарбыттарын кэнниттэн, кыра оҕолор бэйэлэрэ муһуннахтарына үрүүмкэлэри охсуһуннара оонньууллара ордук тахсыылаах буолар. Табаахсыт эбэлэрин үтүктэн, сотору-сотору табаах тарда, буруолата оонньууллара элбиир. Бу үөрэх ордук куһаҕан өрүтүнэн, аны табаах куһаҕан диэтэххинэ, үчүгэй, минньигэс баҕайытык табаах тардан унаарытар эбэни бэйэтин куһаҕан диэбиккэ тэҥнэнэн, букатын даҕаны улахан буккуллууну таһаарар. Оҕоҕо улахан аптарытыаттаах төрөппүттэр ханнык баҕарар холобурдара киниэхэ букатын кытаанахтык иҥэн иһэр чиҥ өйдөбүллэргэ кубулуйаллар.

Кэнники кэмҥэ сахаларга үтүктэн үөрэтии мөлтөөбүтүн биир биричиинэтинэн уол оҕолор үөрэҕи ылыылара аҕыйаабытын ааҕыллар. Дьахтар учууталлар бэйэлэрин холобурдарынан кыргыттары ордук үөрэххэ ыҥыраллар, угуйаллар, онтон эр дьон учууталлар аҕыйахтара уолаттары үөрэхтэн төттөрү анньар. Ханнык баҕарар уол оҕо баар суох баҕа санаатынан улахан киһи, ордук чугастыы аҕатын курдук буолуу буолар. Эр киһи учуутал бэйэтин киһилии хаачыстыбаларын уолаттарга көрдөрөн, куруук мин курдук буолуҥ диэн ыҥыра-угуйа сылдьара, уолаттары үөрэтиигэ ураты туһалаах.

Оҕону бэйэ хайдах улаатан иһэн иитиллибитин курдук иитии-үөрэтии бэйэҥ хайдах киһигиний даҕаны, соннук киһини иитэн-үөрэтэн, өйүн-санаатын чочуйан оҥорон улаатыннарар.

Билиҥҥи кырдьаҕас, сэрии, сут дьылларын саҕана улааппыт дьон, оччотооҕу ыарахан кэмнэри билбиттэриттэн ураты аһыныгас, сымнаҕас майгылаахтар. Кинилэр «социализм» сыыһа үөрэҕэр өйөнөн хааланнар, бэйэлэрин оҕолорун бэйэлэрэ үлэлээн-хамсаан иитиллибиттэринээҕэр быдан сымнаҕастык, атаахтык үөрэтэн кэбиспиттэрэ, билигин кэлэн сиэннэрэ, сынньалаҥнык дьаарбайа кэриэтэ сылдьалларын ордук сөбүлүүллэр, кыайа-хото, ыарахан үлэни үлэлиэхтэрин баҕарбаттар.

Оҕо ытыһын таһынар буолуоҕуттан туһалааҕы оҥорорго үөрэммитинэн барар. Хааман бараат ону-маны аҕалан биэрэ үөрэнэн туһа киһитэ буолар. Биирдэ көрдөрөн биэрдэххэ, үтүктэн оҥорбутунан, сатаабатар даҕаны ылсыбытынан барар. Бэйэтэ кыайар өрүттэрин элбэх этиитэ суох оҥоро сылдьар буоларга сотору үөрэнэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэнэр күүһэ олус улахан. Оҕо атаҕар туран хаамара үтүктэн үөрэниитин бэлиэтэ. Тугу барытын үтүктэн иһэр. Оҕону үөрэтиигэ бу кэми аһарбакка эрэ таба туһаннахха, бэрээдэккэ үөрэтиини аан бастакынан саҕалаатахха киһи буолууну баһылыыра түргэтиир.

Эдэр киһи ханнык баҕарар үөрэҕи бэйэтин кэмэ кэлэн истэҕинэ ордук ылынымтыа. Маннык кэмҥэ кини туһааннаах билиини билиэн-көрүөн баҕата күүһүрэн кэлэр. Сайдыыны-үүнүүнү ситиһээри батыһар, үтүктэр дьоно эмиэ уларыйан биэрэн иһиэхтээхтэр. Үтүктэн үөрэниигэ үөрэтээччи киһи киһилии хаачыстыбалара ордук улахан оруолу ылаллар. Маннык киһилии майгыга-сиэргэ үөрэнии ураты уһун буолара бэлиэтэнэр. Сахалар былыргы өстөрүн хоһооно: «Кырдьаҕаһы хааһахха хаалаан сылдьан үөрэнэ сырыт» диэн этэрэ, киһиттэн киһилии хаачыстыбаҕа үөрэнэргэ аналлаах. Киһи кырдьан истэҕин аайытын майгына-сигилитэ, этин-сиинин туруга эмиэ уларыйан иһэрин уонна оннук уларыйыыны бэйэтэ билэр киһиттэн, кырдьаҕас киһиттэн үтүктэн үөрэнэн иһиитэ ордук туһалаах буолуохтааҕын бэлиэтиир.

Киһи олоҕун сорох өрүттэригэр үтүктүү үөрэҕэ кэмнээх кэрдиистээх буолуохтааҕа биллэр. Үтүктэн үөрэнии бүтүүтүн бэлиэтинэн үөрэнээччи үөрэтэр, батыһар киһитин кытта үөрэҕэ-билиитэ уонна өйө-санаата тэҥнэһиитэ буолар. Үөрэтээччиттэн салгыы туох даҕаны туһалаах үөрэх кэлбэт буоллаҕына, үтүктэн үөрэнии тохтууругар тиийэр. Онтон салгыы атын, киһиэхэ бэйэтигэр тугу эмэни туһалааҕы биэрэр дьону үтүктэн көрүү, кинилэртэн үөрэҕи ылыы саҕаланар.

Төрөппүт эбэтэр учуутал бэйэтин холобурунан, үлэлээн көрдөрүүтүнэн оҕолору үөрэтэрэ ордук тиийимтиэ буоларын уоппуттаах учуутал К.С.Чиряев бэйэтин ахтыыларыгар бэлиэтиир. Кини уолаттарын кытта тыаҕа мас эрбээбиттэрин уонна ол мастарын кыһын тиэйэн киллэрбиттэрэ элбэх буолбутуттан оҕолор үөрбүттэрин ахтар. Үлэни-хамнаһы таһаарыылаахтык, кыайа-хото үлэлээн көрдөрүү оҕолору үөрэтэр күүһэ ордук улахан буолар.

Дьон-норуот олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрдээҕиттэн, барыны барытын үтүктүү үчүгэй быһыыга тиэрдибэтэ биллэр. Оҕо аан маҥнай үтүктэн үөрэниитигэр төрөппүттэр ылар оруоллара ордук үрдээн биэрэр. Манна хара маҥнайгыттан, оҕо кыра эрдэҕиттэн, төрөппүттэрэ: «Бу үчүгэй» эбэтэр «Бу куһаҕан» диэн үөрэтиилэрэ, оҕолорун өйүн-санаатын төрүттүүрүн бэлиэтиир. Төрөппүттэр бэйэлэрин быһыылара-туттуулара оҕолоругар үтүктэн үөрэниитин күүһүнэн бэриллэн иһэллэрин билэллэр, кинилэр киһилии дьон буолан тахсалларын туһугар, аан маҥнай бэйэлэрин көрүнэн, кыахтара баарынан тупсарыналлар. Бэйэ хайдаҕый да, оҕолор эһиги курдук өйдөөх-санаалаах дьон буолан тахсыахтара диэн былыргылар үөрэхтэрэ бэлиэтиирэ хаһан да уларыйбат.

Оҕо ийэтэ уонна аҕата баар буоллахтарына кинилэри үтүктэн үөрэниитэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэр. Дьахтар уонна эр киһи тус-туспа көрдөбүллэрин оҕо билэр буолуута, өйө-санаата туруктаахтык сайдыыта икки төрөппүтэ баар буоллахтарына эрэ кыаллар.

Үтүгүннэрэн үөрэтии сүрүн быһаарыытынан «Төрүт уус ыал оҕото» диэн быһаарыы буолар. Бу быһаарыы бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр оҕолорун кыра эрдэҕиттэн батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэригэр олоҕурар. (1,14).

Туһаныллыбыт литература

1. "Киин куорат" хаһыат. 14.11.2003.