Үтүктүү
Сахалар арҕаа дойдулары ордук сайдыылаахтарынан ааҕаллар. Нууччалары быһалыы, ол аата кинилэр майгыларын үчүгэйин уонна куһаҕанын ситэ араарбакка эрэ үтүктэллэр. Ыраахтааҕылаах Россия саҕаттан олох бары өттүгэр хаалан иһии элбэҕэ бэрдиттэн барыны-бары үтүктэн, сайдыыны эбинэн туһаны оҥостоллор. Кэнники кэмҥэ үтүктэр дьоммут мөлтөөннөр үтүктэн ылынар туһалаахпыт аҕыйаан, буортулааҕы үтүктэрбит элбээтэ.
Кимтэн тугу үтүктэри, бэйэҕэ ылынан иҥэринэри барытын сыаналаан, ырытан, мантан туох уларыйыы өйгө-санааҕа үөскүүрүн дириҥник хорутан быһааран эрэ баран үтүктүү, иҥэринии эрэйиллэр. Тугу барытын үтүктэн иһии үчүгэйи аҕалбат холобурунан манныгы ааҕыахха сөп.
Нууччалар саҥаларын тупсара сатаан дуу эбэтэр кыыллары олус сөбүлүүллэрин биллэрэн дуу тыһы ыттарын «сука» диэн ааттыылларын оннугар «девочка» диэн, онтон атыыр ыттарын «мальчик» диэн тупсаран этэллэрэ элбээтэ. Бу этииттэн, тылы уларытыыттан нуучча мааны бэйэлээх кырасыабай кыыс оҕото тыһы ыкка тэҥнэнэн хааларын, оннук майгыланан хаалыахтааҕын аахсыбаттар. Киһи тыла атын киһиэхэ дорҕооннорун охсууларынан ордук күүскэ дьайан араас санааларын үөскэтэрэ дакаастанан эрэр. Элбэхтик «ыы» диэн саҥарыыттан ытааһын, онтон «рр» диэнтэн кыыһырыы үөскээн тахсаллара дьоҥҥо хаһан да уларыйбат.
Нууччалар тупсаран ыты «девочка» эбэтэр «мальчик» диэн ааттыылларын биһиги дьоммут, иһиттибит ээ, истибэтибит ээ диэбиттии бары кэриэтэ үтүктүбүтүнэн бардылар. Арыычча тылы билэр дьон чахчы санааргыахтарын сөптөөх курдук балаһыанньа үөскээтэ эрээри биһиги итэҕэли сымыйанан үөрэтээччи тыл үөрэхтээхтэрбит дуомнара «мык» да диэбэттэр. Хата бэйэлэрэ аан бастаан үтүктэ охсон тыһы ыты кыыс оҕо диэн ааттыылларын ордорор курдуктар.
Маннык ыты кытта тэҥнэбилтэн өйдөөх-санаалаах буолан кыыс оҕо аптарытыата түһэр, өйө-санаата уларыйар, ыкка тэҥнэһээччи кини буоларыгар тиийэр. Ыт өйө-санаата тиийбэтиттэн туох да диэн ааттаан ыҥырдахха туга да көҕүрээбэт, өйө-санаата уларыйбат.
Ыаллар мааны кыыстарын атыттар «сучка» диэтэхтэринэ оҕолоох дьон чахчы өһүргэниэхтэрин сөп. Бу кыыс тыһы ытын «девочка» диэн ыҥырдахтарына тыһы ыттара аны кыыстарыгар тэҥнэнэн, кыыстара уонна тыһы ыттара биирдик ааттанан, майгылара биир буолан хааларын өйдөөбөтөҕө буолаллар.
Ыттаах дьон тыһы ыты куруук «девочка» диэн ааттыыр буоллахтарына кыыстара ону истэн мин эмиэ тыһы ыт курдук «девочка» эбиппин диэн тыһы ыт майгына майгыланан улаатыан сөп. Тыһы ыт тугу оҥорорун, көнөтүнэн эттэххэ, сүүлэ киирбит кэмигэр ханна атыыры көрсө түстэр эрэ сапсыбытынан барарын курдук быһыыланыы иҥэн хаалыан сөп.
Сахалар былыр былыргыттан киһи диэн ханнык баҕарар кыыллартан олус үрдүктүк турарын, өйө-санаата элбэҕин, салгын кута сайдан иһэрин, уратытын, киһилии туспа майгылааҕын билинэн бэйэлэрин, дьону эрэ туспа арааран «Ким», «Бу кимий?»,- диэн ааттаан ыҥыраллар. Киһиттэн атын кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр, мастар, туттар тэриллэр бары сахалыы «Ол», «Бу», «Туох»,- диэн тылынан этиллэллэр, «Бу тугуй?» - диэн ыҥырыллаллар. Бу туспа арааран ааттааһын киһи диэн атын кыыллардааҕар, көтөрдөрдөөҕөр өйүнэн-санаатынан олус үрдүктүк турарын, итилэри кытта хаһан да тэҥнэспэтин, туспатын сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын бэлиэтиир көстүү буолар.
Кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр киһиэхэ ханан даҕаны тэҥнэспэттэр, майгылара туспа уратылаахтарынан, киһиэхэ тиийбэттэринэн ааҕыллаллар. Өйдөрө-санаалара киһиэхэ хаһан да тиийбэт, биир сүһүөҕүнэн аллараа сылдьар. Кыылларга, көтөрдөргө салгын кут хаһан да сайдыбат. Ай диэн саҥаны айыыны бэлиэтиир тыл киһиэхэ эрэ анаан туттуллар. Киһи үрдүктүк сыаналанара өйдөөх-санаалаах буолан, салгын кута сайдарыттан барыларыттан үрдүктүк, туспатык турарынан быһаарыллар.
Тыһы ыты «девочка» диэн ааттааһынтан кыргыттар өйдөрө-санаалара сыыйа уларыйан иһэр. Билигин Россияҕа полиция нравов үөскээһинэ дьахталлар өйдөрө-санаалара тыһы ыт өйүгэр тэҥнэһэн эрэрин биллэр дакаастабыла буолар.
Бу үөдүйэн иһэр куһаҕан майгыны сахалар эмиэ үтүктэн эрэллэрэ олус хомолтолоох. Ыты уол эбэтэр кыыс диэн ыҥыран ааттаан уолга эбэтэр кыыска ыты тэҥнээһин аҥар өттүттэн баҕар саҥарары тупсарар диэн быстах санааһынтан, дириҥник билбэккэ эрэ үтүктэ сатааһынтан этиллэрэ буолуо. Онтон биир өттүттэн уол эбэтэр кыыс диэн ааттаан уолга эбэтэр кыыска ыты тэҥнээһин өй-санаа өттүттэн оҥорор куһаҕана кыайан ааҕыллыбат курдук куһаҕан.
Туох диэн ааттыыртан ыт өйө-санаата тиийбэтиттэн туга да уларыйбат. Арай өйдөөх-санаалаах оҕолор тыл дьайыытыттан өйдөрө-санаалара буорту буолар, ыт майгына майгыланыахтарын сөп. Маннык саҥарыы баар-суох оҕолорбутун ыкка тэҥниир, ол иһин ордук куһаҕан. Ыт туһунан өйдөбүл икки өрүттээҕин быһаарарга аналлаах этии сахаларга эмиэ баар: «Ыт киһи доҕоро буоллаҕына үчүгэй, онтон доҕоруҥ ыт буоллаҕына ордук куһаҕан». Ыт төһө даҕаны киһи доҕорун иһин сахаларга киһини ыкка холооһун быстар куһаҕан майгынан ааҕыллар.
Тыл дорҕооннорун өйгө-санааҕа дьайыылара хаһан да уларыйбаттар. «Ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ытааһын үөскүүр, «Р» дорҕоон хатыланан күүһүрдэҕинэ «рр» буоллаҕына ырдьыгынааһыҥҥа кубулуйар. Бу дорҕооннор киһи мэйиитигэр хамсааһыннары үөскэтэллэринэн өйгө-санааҕа быһалыы дьайаллар.
Дорҕоон дьайыыта киһиэхэ бэрт сотору тиийэрин саха эмээхситтэрэ билэллэр этэ. Кыра оҕо «ыы» диэн саҥара оонньоотоҕуна хайаан да тохтотоллоро уонна: «Бу оҕо сотору ытаары гынна быһыылаах»,- диэн сэрэтэн этэллэрэ. Кырдьык эбиэттэн киэһэҕэ оҕо кыайан тиийбэккэ эрэ кыҥкыйданан, ытаан-соҥоон барара биллэр.
Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун дьайыылара тыл бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Ол иһин киһиэхэ дьайыылара ордук күүстээхтэр. Сахабыт тылын сэрэнэн, былыргытыттан суолталарын ончу уларыппакка эрэ туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Тыл дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар быһалыы дьайаллар, өйү-санааны үөскэтэллэр.
Тылы дорҕооннорун уларыппакка эрэ туһаннахха өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһиэххэ сөп. Сахабыт тыла олус былыргы кэмҥэ үөскээбитин да иһин билигин даҕаны дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара уларыйбакка эрэ сылдьаллар. Айыы диэн биир тыл киһи оҥорор бары быһыыларын барытын быһаарар аналлаах. Бу тыл икки өрүтүн, киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун холбуу иҥэринэн сылдьар. Yчүгэйи оҥордоххо үрүҥ айыы, онтон куһаҕаны оҥордоххо хара айыы буоларын сахалар бары билэллэр.
Саха дьоно Айылҕаттан тутулуктарын сүтэрбэккэ, быспакка сылдьаллар. Киһи өйө-санаата Айылҕаттан биир тутулугунан дорҕооннорунан тутулук буолар. Ытааһын уонна ырдьыгынааһын дорҕоонноро айылҕа кыылларын кытта биирдэр, холбуу сибээстээхтэрэ киһиэхэ эмиэ дьайа сылдьаллар.
Былыр-былыргыттан саха дьоно мунньуммут билиилэрин, тылларын уонна өйдөрүн-санааларын харыстыыллар, уларыппаттар. (1,21).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.