Үтүктүү содула

Үтүктүү содула диэн ону-маны ситэ ырыппакка, сыаналаабакка эрэ үтүктүүттэн туох эрэ куһаҕан үөскүүрэ ааттанар.

Биһиги сахалар арҕаа дойдулары ордук сайдыылаахтарынан-билиилээхтэринэн ааҕаммыт нууччалары быһалыы, кинилэр майгыларын үчүгэйин уонна куһаҕанын ситэ араарбакка эрэ үтүктэн иһэбит. Ыраахтааҕылаах Россия саҕаттан олох бары өттүгэр хаалан иһиибит элбэҕэ бэрдиттэн барыны-бары үтүктэн, сайдыыны-билиини эбинэн бэйэбитигэр туһаны оҥосто сатыыбыт, өйү-санааны, үөрэҕи эбинэрбит кырдьык. Арай кэнники кэмҥэ үтүктэн ылынар туһалаахпыт, үчүгэйбит лаппа аҕыйаан, буортулааҕы, куһаҕаны үтүктэрбит элбээтэ.

Россия экономиката айгыраан билигин Россияҕа дьоҥҥо туһалаах кыра массыыналары оҥоруу атыттартан улаханнык хаалан иһэр. Аны оҥоруллубат буолбут «Москвич» массыынаҕа биир эмэ пенсионер эрэ кыбыстыбакка олорон айанныыр буолла.

Өй-санаа үөрэҕэ туһаныллыбатыттан уонна мөлтөөһүнүттэн сылга мөлүйүөҥҥэ эрэ тиийбэт киһинэн нууччалар аҕыйаан иһэллэрин бэчээт барыта суруйар, киһи барыта билэр буолла. Бу сэтэрээн, тэнийэн иһэр быһыы биһиги аҕыйах ахсааннаах омуктарга ордук улахан охсуулаах. Мөлтөөбүт, олоххо ситиһиини оҥорууга тириэрдибэт өйү-санааны, үөрэҕи үтүктүү эстиигэ-быстыыга, симэлийиигэ тириэрдэрин билигин да билбэтэҕэ буола сылдьабыт. Үөрэх-билии сайдыбытынан туһанан былыр-былыргыттан баар бэйэбит сахалыы өйбүт-санаабыт, таҥарабыт үөрэҕин баһылаан тутустахпытына, олоххо киллэрдэхпитинэ эрэ ордон, салгыы сайдар кыахтанарбытын билэр кэм буолла.

Yлэ-хамнас, тутуу, араас массыыналары, трактордары оҥоруу технологиялара атын омуктартан ыраах хаалан хаалбыттарын нууччалар бэйэ киэнин оҥоро, тупсара сатаан кыайан ситиһэр кыахтара суоҕун кэлин син итэҕэйэн, билинэн, араас омук массыыналарын, тиэхиникэлэрин оҥорууга ылсыһан, атыыга кэлэн иһэллэр эрээри, үлэһиттэрбит таһымнара намыһаҕыттан, хаачыстабалара мөлтөх.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр элбэх хаайыылаахтар үүрүллэ сылдьан үлэлээбиттэриттэн уонна бэйэ-бэйэлэрин «сука» диэн үөхсэн арахсыбыттарыттан, бу тылтан кыбыстаннар куһаҕан тылга киллэрэн туттубат буола сылдьаллар. Тыһы ыт "сука" диэн ааттанар этэ. Ону уларыта, тупсара сатыыллар.

Нууччалар саҥаларын тупсара сатаан тыһы ыттарын «сука» диэн ааттыылларын оннугар «девочка» диэн, онтон атыыр ыттарын «мальчик» диэн тупсаран этэллэрэ элбээн иһэр. Бу этииттэн, тылы уларытан атын суолтаҕа туттууттан девочка диэн ааттанар нуучча мааны бэйэлээх кырасыабай кыыс оҕото, тупсарыллан «девочка» диэн ааттанар буолбут тыһы ыкка тэҥнэнэн хааларын, ол иһин кыра оҕо улаатан истэҕинэ тыһы ыкка маарынныыр майгыланан, ол аата ыт оҥорор быһыыларын оҥорор буолан хаалыахтааҕын аахсыбаттар. Киһи тыла атын киһиэхэ дорҕооннорун охсууларынан ордук күүскэ дьайыытыттан тыл күүһэ кыра оҕо майгынын уларытара ордук түргэнин билбэттэр.

Нууччалар маннык саҥаралларын биһиги дьоммут, иһиттибит ээ, диэбиттии бары кэриэтэ үтүктүбүтүнэн бардылар. Арыычча тылы, тыл дьайыытын билэр дьон чахчы санааргыахтарын сөптөөх курдук эрээри, биһиги тыл үөрэхтээхтэрбит, учуонайдарбыт дуомнара «мык» да диэбэттэр. Хата бэйэлэрэ аан бастаан үтүктэн тыһы ыты кыыс оҕо диэн ааттыылларын ордорор курдуктар.

Маннык ыты кытта тэҥнэбилтэн өйдөөх-санаалаах буолан кыыс оҕо санаата түһэр, буккуллар, өйө-санаата мөлтөөһүн өттүгэр уларыйар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн сүөһүнэн дуу эбэтэр акаарынан дуу ааттыы сырыттахха, өйө-санаата оннукка уларыйан, соннук майгыланан хааларын сахалар былыргыттан билэллэр. Тыл дорҕооннорун дьайыыта оҕо кыра эрдэҕинэ ордук күүскэ биллэн ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар ууруллан иһэрин аахсыбакка сылдьарбытыттан итини, олус куһаҕаны үтүктэн эрэбит.

Ыаллар мааны кыыстарын атыттар «сучка» диэтэхтэринэ оҕолоох дьон чахчы сөбүлээмиэхтэрин, улаханнык өһүргэниэхтэрин сөп. Ону ким да баалаабат. Онтон бу кыыс тыһы ытын «девочка» диэн ыҥырдахтарына, тыһы ыттара аны кыыстарыгар тэҥнэнэн, кыыстара уонна тыһы ыттара биирдик ааттанан, майгылара биир буолан хаалыан сөбүн өйдөөбөтөҕө буолаллар.

Ыттаах дьон тыһы ыты куруук «девочка» диэн ааттыыр буоллахтарына, кыра кыыстара ону истэн мин эмиэ тыһы ыт курдук «девочка» эбиппин диэн тыһы ыт майгына майгыланыан сөп. Тыһы ыт тугу оҥорорун, хайдах быһыыланарын, көнөтүнэн эттэххэ, үтүктүбүтүнэн барар. Билигин Россияҕа полиция нравов үөскээһинэ дьахталлар өйдөрө-санаалара тыһы ыт өйүгэр тэҥнэһэн эрэрин биир биллэр дакаастабыла буолар.

Сахалар былыр былыргыттан өй-санаа уратыларын арааран билэннэр киһи диэн ханнык баҕарар кыыллартан, көтөрдөртөн олус үрдүктүк турарын, өйө-санаата элбэҕин, сайдыыны түргэнник ылынар уратытын, салгын кута сайдарыттан киһилии майгылааҕын, үчүгэй быһыылары оҥорорун билинэн бэйэлэрин, дьону эрэ туспа арааран «Ким», «Кимий?»,- диэн ааттаан ыҥыраллар, «Кини» диэн ааттыыллар.

Киһиттэн атын бары кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр, мастар, туттар тэриллэр бары сахалыы «Бу», «Ол», «Туох»,- диэн этиллэллэр, «Бу тугуй?» - диэн ыҥырыллаллар. Балар өйдөрө-санаалара киһиэхэ тиийбэтинэн, кыайан сайдыбатынан уратылаахтарын сахалар былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрбит эбиттэр. Маннык туспа араартаан ааттааһын киһи диэн атын кыыллардааҕар, көтөрдөрдөөҕөр өйүнэн-санаатынан олус үрдүктүк турарын, салгын кута сайдарын, ол иһин итилэри кытта хаһан да тэҥнэспэтин сахалар былыр-былыргыттан билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын бэлиэтиир көстүү буолар.

Саха тылын бу өй-санаа уратыларыгар тирэҕирэр, олору быһаарар биллэр уратытын хайаан да таба туһана сылдьарбыт, нуучча тылын үтүктэн уларыта сатаабаппыт ирдэнэр.

Кыыллар, сүөһүлэр, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһиэхэ ханан даҕаны тэҥнэспэттэр, майгылара туспа уратылаахтарынан, киһиэхэ тиийбэттэринэн ааҕыллалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр. Кыыллар, көтөрдөр өйдөрө-санаалара киһи өйүттэн-санаатыттан, биир сүһүөҕүнэн аллараа сылдьар. Итилэргэ салгын кут кыайан сайдыбат, саҥаны, туһалааҕы оҥорор кыахтара суох. Киһи үрдүктүк сыаналанара өйдөөх-санаалаах буолан, салгын кута сайдарыттан, саҥаны түргэнник айарыттан барыларыттан үрдүктүк, туспатык турарынан быһаарыллар.

Тылы маннык уларытан атын суолтаҕа туттуу нууччаларга үөдүйэн иһэр куһаҕан майгынын сахалар эмиэ үтүктэн эрэллэрэ олус хомолтолоох. Саха тыла олус былыргы төрүттээх буолан дорҕооннорун дьайыылара ордук күүстээх. Ыты уол эбэтэр кыыс диэн ыҥыран ааттаан уолга эбэтэр кыыска ыты тэҥнээһин саҥарары тупсарар диэн быстах санааһынтан эрэ, мээнэ үтүктүү, өйү-санааны буортулааһын буолар. Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын кыра эрдэхтэриттэн харыстаан, туруктаах оҥоруохтарын баҕарар буоллахтарына, тыл дорҕооннорунан дьайыытын таба сыаналаан былыргытыттан уларыппакка эрэ туһаналлара эрэйиллэр.

Туох диэн ааттыыртан ыт өйө-санаата тиийбэтиттэн туга да уларыйбат. Арай өйдөөх-санаалаах оҕолор тыл дьайыытыттан өйдөрө-санаалара уларыйар, ыт майгына майгыланыахтарын сөп. Маннык саҥарыы баар-суох оҕолорбутун ыкка тэҥниир, ол иһин ордук куһаҕан. Ыт туһунан өйдөбүл икки өрүттээҕин быһаарарга аналлаах этии сахаларга эмиэ баар: «Ыт киһи доҕоро буоллаҕына үчүгэй, онтон доҕоруҥ ыт буоллаҕына ордук куһаҕан». Ыт төһө даҕаны киһи доҕорун иһин сахаларга киһини ыкка холооһун олус куһаҕан майгынынан ааҕыллар, киһи буолан бүппүтү биллэрэр.

Тыл дорҕооннорун өйгө-санааҕа дьайыылара хаһан да уларыйбаттар. «Ы» дорҕоон уһаатаҕына «ыы» диэҥҥэ тиийдэҕинэ ытааһын үөскүүр, «р» дорҕоон хатыланан күүһүрдэҕинэ «рр» буоллаҕына, ырдьыгынааһыҥҥа кубулуйар. Элбэхтик «рр» диэн саҥарар киһи кыыһырымтаҕай соҕус буолара ханнык да саарбаҕа суох.

Дорҕоон дьайыыта киһиэхэ бэрт сотору тиийэрин саха эмээхситтэрэ билэллэр этэ. Кыра оҕо «ыы» диэн ытаабыта буола оонньоотоҕуна хайаан да тохтотоллоро уонна: «Бу оҕо сотору ытаары гынна быһыылаах»,- диэн этэллэрэ. Кырдьык эбиэттэн киэһэҕэ оҕо кыайан тиийбэккэ эрэ кыҥкыйданан, ытаан-соҥоон барара биллэр.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕооннорун дьайыылара тыл бэйэтин суолтатыгар сөп түбэһэллэр. Ол иһин киһиэхэ дьайыылара атын тыллардааҕар ордук күүстээхтэр. Саха тылын сэрэнэн, былыргы баарыттан дорҕооннорун ончу уларыппакка эрэ туһаныы хайаан да эрэйиллэр. Оччоҕо эрэ өй-санаа туруктаах буолуутун ситиһиллэр.

Аҥардастыы үтүктүү үчүгэйгэ тириэрдибэт. Нууччалар саҥаралларын быһалыы үтүктэн «ма-ма», «па-па» диэн куһаҕан дорҕооннордоох тыллары туһаныыбыт оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутугар тириэрдэн араас быстах быһыыга түбэһэллэрин элбэттэ уонна ийэлэрин, аҕаларын анньа ахтыбаттарыгар, тылларын истибэттэригэр тириэртэ. Yтүө санаалаах төрөппүттэр оҕолорун өйдөрүн-санааларын харыстаан бэйэлэрин оҕолоругар ийэ уонна аҕа диэн ааттаталлар.

Саха тыла олус былыргы тыл буолан дорҕоонноро киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара уларыйбакка эрэ сылдьаллар. «Ай» диэн тыл киһи саныыр санааларын быһаарар, онтон айыы диэн буоллаҕына киһи оҥорор бары быһыыларын барытын быһаарар аналлаах. Ол иһин бу тыл икки өрүтүн, киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорорун холбуу иҥэринэн сылдьара хаһан да уларыйбат.

Нууччалар үчүгэйи «хорошо», онтон куһаҕаны «грех» диэн тус-туспа тылларынан ааттыыллара олус былыргыттан, Сомоҕотто суруйарынан гректэртэн арахсыыларын саҕана олохсуйбут. (1,67). Омук сайдан, бэйэтин уратытын билинэн туспа омугу үөскэтэригэр төрүт омугуттан эйэлээхтик араҕыстаҕына куһаҕан тылынан ааттаабакка эрэ арахсар. Онтон сөбүлэспэккэ, сэриилэһэн эҥин араҕыстаҕына куһаҕан, үөхсүү тылынан аат иҥэрэн кэбиһиэн сөп. Ол былыргы кэмнэргэ грек буолуу куһаҕан, кинилэртэн, куһаҕан, «грех» дьонтон арахсыаҕыҥ диэн нууччалар туспа барыылара, атын омугу үөскэтиилэрэ саҕаламмыт. Нууччалар төһө да үөхсэн эрэ гректэртэн арахсыбыттарын иһин киһи өйүн-санаатын икки аҥы тылларынан ааттыыллара иҥэн хаалбыт.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн Айылҕа төрүт тутулугун саха дьоно кытаанахтык тутуһа сылдьабыт уонна атыттары быһалыы үтүктэн өйбүт-санаабыт тутулугун уларытан киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын «аньыы» диэн сахаларга суох тылынан ааттыыр олус улахан сыыһа.

Саха дьоно Айылҕаттан тутулукпутун сүтэрбэккэ, быспакка сылдьар омукпут диэн ааттанабыт. Киһи өйө-санаата Айылҕаттан биир тутулугунан дорҕооннорунан тутулук буолар. Саха тылын дорҕоонноро айылҕа кыылларын саҥаларыттан уонна араас тыастарын дьайыыларыттан үөскээбиттэр, холбуу сибээстээхтэр уонна хаһан да уларыйбаттар. (2,52).

Туһаныллыбыт литература

1. Сомоҕотто С. Происхождение народа саха. -Якутск: НИПК "Сахаполиграфиздат", 1995. - 112 с.

2. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.