Өй-санаа икки өрүттэрэ
Олус былыргы кэмнэргэ сахалар ойууннара түүллэри үөрэтэннэр өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин сайыннарбыттара сотору кэминэн дакаастанар кыахтанан иһэр. Ол курдук киһи түүлүгэр былыр үйэлэргэ өлөн хаалбыт дьону көрсөрө, кэпсэтэрэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ханна да сүтэн хаалбакка чугас сылдьалларын, кэлэр көлүөнэлэрин көрөллөрүн-истэллэрин биллэрэр уонна үгэскэ кубулуйбут өйдөр-санаалар тус-туспа сылдьалларын, олус уһун үйэлээхтэрин, сүтэн, симэлийэн хаалбаттарын быһаарар.
Өй-санаа бу уратытын сахалар арааран билэн “Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолан сылдьаллар” диэн этэллэр. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара ааттаналлар.
Өлбүт киһи өйө-санаата тыыннаах дьоҥҥо дьайыыта өй-санаа үөрэҕэ бастаан, инники иһэрин уонна оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн туруктаах буола сайыннаҕына, ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ, киһилии быһыылары оҥорууга иитилиннэҕинэ эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорор кыахтанарын быһаарар.
Сахалыы өй-санаа үөрэҕэ түүлү үөрэтииттэн үөскээн, сайдан иһэр үөрэх буолар. Өй-санаа дириҥ тутулуктара, уратылара киһиэхэ түүлүгэр киирэн араас бэлиэлэринэн көстөллөрүттэн олору арааран билии, үөрэтии кыаллар кыахтанар. (1,16). Түүллэри үөрэтии киһи аҥардастыы көрөр уонна бэйэтэ кыттыһар, этэ-сиинэ баара биллэр түүллэрэ тус-туспатык тойонноноллорун арыйыыта, бу түүллэр тутулуктара киһи куттарынан арахсалларын быһаарар. Ол аата түүл көстүүлэрэ киһи куттарыгар тус-туспаларын, өйдөрө-санаалара атын-атын тутулуктаахтарын быһаарар.
Сахалар киһи өйүн-санаатын олус дириҥник үөрэтэн баһылаабыт-тарын былыргы кэмнэргэ үөрэтэн билбит, билигин туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ, өй-санаа ордук сайдан истэҕинэ, туһата өссө улаатан биэрэрин быһаарар. Түүлү таба тойонноон инники туох быһыы буоларын быһааран билиэххэ сөбө хаһан баҕарар туһалаах.
Үгэстэр киһи олоҕор ылар оруоллара олус үрдүгүн, оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй үгэстэргэ үөрэннэҕинэ, ол үгэстэри иҥэриннэҕинэ, ийэ кута иитилиннэҕинэ эрэ үчүгэй майгылаах, киһи быһыылаах буола улаатарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ дьоҥҥо тириэрдэр. Ол аата оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэрэ, ийэ кута үйэтин тухары салайа сылдьалларын быһаарар. Ол иһин оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр төрөппүттэрэ үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрэргэ кыһаналлара эрэйиллэр.
Өй-санаа төрүттэрин үөрэтии оҕо кыра эрдэҕинэ олохсуйбут үгэстэрэ бэйэтин салайалларын быһаарар. Элбэхтик биир санааны санааһын, бу санаа, үгэс буолан уурулларын уонна сол курдук толоруллар кыахтанарын үөскэтэрэ киһи саныыр санааларын эмиэ киһилии санааларга киллэрэн биэрэрэ эрэ туһалыырын биллэрэллэр. Ол аата үчүгэй, үтүө санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары, онтон куһаҕан санаалара элбээтэҕинэ, мунньулуннаҕына куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин биллэххэ, киһи санаалара эмиэ икки өрүттээхтэрин туһана сырыттахха табыллар.
Саныыр санаалара куһаҕан үгэскэ кубулуйан хаалбытын, куһаҕан быһыы оҥоруллубутун кэнниттэн, бу оҥоруллубут быһыыны уларыта, көннөрө сатааһын ордук уустугурар, элбэх эбии үлэни эрэйэр. Өйү-санааны ыраастаан, бу олохсуйбут куһаҕан үгэһи суох оҥордоххо, атынынан, үчүгэй санааларынан үөскээбит үгэстэргэ солбуйдахха эрэ куһаҕан санаалартан үөскээбит үгэстэр үчүгэйгэ уларыйар кыахтаахтар.
Киһи ханнык өйдөөх-санаалаах эбитин оҥорбут быһыытыттан көрөн, арааран билии кыаллара, көннөрөн үөрэтии хойутаан кэлэрин быһаарар. Ол иһин оҕону үчүгэй быһыылары оҥорорго кыра эрдэҕинэ, өйө-санаата саҥа сайдан иһиитигэр, ийэ кута иитиллэр кэмигэр, өссө кыратык эрдэлээн иитии, үөрэтии ордук туһалааҕа быһаарыллар. Сахалар өй-санаа бу уратытын билэн оҕо кыра эрдэҕинэ үөскүүр, бэйэтин салайар кутун, ийэ кут диэн ийэтин аатынан, кини ылар оруола улаханын быһааран ааттаабыттар.
Куһаҕан быһыыны оҥоро үөрэнэн хаалбыт оҕону көннөрүү ол үөскээбит куһаҕан үгэһин көннөрдөххө, тупсардахха, суох оҥордоххо эрэ кыаллар кыахтаах. Билигин “Трудные подростки”, маргиналлар диэн ааттаах эдэрдэрбит элбээн хаалыылара кыра эрдэхтэриттэн олус атаахтык иитэн бэйэмсэх санааны, куһаҕан үгэстэри иҥэрэн кэбиспиттэринэн быһаарыллар.
Киһи субу оҥоруохтаах быһыытын аан маҥнай санаатыгар хос-хос оҥорон көрөн, дириҥник сыаналаан баран оҥордоҕуна туһалаах, үчүгэй быһыы буолан тахсыан сөп. Киһи баһын иһигэр, ол аата санаатыгар оҥорон, айан көрүүтэ ай диэн тылынан бэриллэр, онтон ол санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн туспа тылынан бэриллэр. “Ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕан өрүтэ элбээбитин биллэрэр.
Бу саҥаны айыыбыт хайдах көрүҥнэнэн тахсыыта оҥоруутуттан ордук улахан тутулуктанан хайдах айыы; үчүгэй дуу, куһаҕан дуу буолара оҥорулуннаҕына биирдэ быһаарыллар кыахтаах. Олус өр кэмнэр усталарыгар айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана биллибэккэ эрэ сылдьара таба быһаарарга уустуктары үөскэтэр. Бу кэмҥэ көннөрү айыы диэн ааттаатахха табыллар.
Улуу Өктөөп өрө туруута үлэһиттэр, дьадаҥылар саҥаны айыылара 74 сыллар кэннилэриттэн куһаҕана, олоххо сайдыыны аҕалбата биллэн хаалан сэбиэскэй былаас эстибитэ. Аныгы үөрэхтээх, билиилээх дьон, бу былаас эстиитэ туохтан сылтанан үөскээбитин таба сыаналыыр кыахтаахтар.
Субу оҥоруллубут саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана оҥорору кытта кыайан арааран биллибэтэ уустуктары үөскэтэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана араарыллан биллиэр диэри саҥаны айыы, айыы диэн ааттанар уонна хайа баҕарар өттүгэр уларыйан хаалыан сөбүттэн улахан сэрэниини эрэйэр.
Оҥоруллубут саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана билиннэҕинэ үрүҥ эбэтэр хара диэн эбии быһаарыылаах этиллэн, оннук туттулуннаҕына эрэ өйгө-санааҕа сөп түбэһэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанарын таба өйдөөһүн, оннук туһаныы ирдэнэр. Айыы диэн тылга быһаарыыны биэрэр; үрүҥ эбэтэр хара диэн тыллар эбиллэн биэриилэрэ киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиититтэн, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны арааран, олоҕор туһанарыттан тутулуктанан кэлин, 2 тыһыынча сыллартан, Христос таҥара үөскүөҕүттэн ыла олоххо киирбит өйдөбүл буолар.
Олус былыргы, олоҥхо кэмигэр дьон бэйэлэрин, олорор сирдэрин икки эрэ дойдуларга араараллара, бэйэлэрэ айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсаллара. Бу кэмҥэ абааһы диэн куһаҕаннык ааттаһан, үөхсэн арахсыы аһара күүстээх утарыта турууну, охсуһууну, сэриини үөскэтэрэ. Бу икки өрүттэр эйэлэспэт буола утарыта тураллара, көрсүстэхтэринэ өлөрсөллөрө, өссө сиэһэллэрэ.
Кэлин өй-санаа сайдан, тупсан, айыы дьоно элбээн бэйэ, айыы дьоно эмиэ икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыылара баара быһаарыллыбыта, үһүс өрүт үөскээн олоххо киирбитин бэлиэтинэн үчүгэй киһи таҥара, Христос таҥара икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр үөскээн норуоттарга киэҥник тарҕаммыта.
Киһи ыксаан, тиэтэйэн, ситэ толкуйдаабакка, ырыппакка оҥорбут быһыылара табыллыбаттара, сыыһа-халты буолан тахсыылара элбэҕиттэн куһаҕан быһыыга кубулуйан хаалыылара субу оҥоруохтаах быһыытын өйүгэр-санаатыгар элбэх төгүл хос-хос хатылаан хайаан да ырытара ордугун сахалар үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
“Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс” диэн этии тугу эмэ оҥоруох иннинэ өйгө-санааҕа элбэхтик ырытар, оҥорон көрөр туһалааҕын, ол эрэ кэнниттэн оҥоруллар быһыы табылларын биллэрэр. Бу быһаарыыны тутуһуу, айыыны оҥоруу суолтатын, куһаҕаҥҥа кубулуйара элбэҕин билии, сайдыбыт өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи өй-санаа үөрэҕин билэрэ уонна олоҕор туһана сылдьара хаһан баҕарар туһалааҕын билигин да ситэ өйдүү, олохпутугар туһана иликпит. Ол иһин оҕолорбут өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах буола улааталларыгар соччо кыһаммаппыт, аҥардастыы аһатар, харыстыыр, көрөр-истэр уонна айыыны “үчүгэй” диэн этэн, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥотторо сатыыр өйгө-санааҕа иитэн эстибит сэбиэскэй былаас сыыһа сабыдыалыттан билигин да кыайан тахсыбакка сылдьабыт.
Өй-санаа үөрэхтэрин аанньа ахтыбакка сэбиэскэй былаас уһун кэмҥэ ииппитэ, үөрэппитэ билигин да дьайа сылдьарыттан, киһи санаата элбэхтэ хатыланнаҕына, ол аата биири хос-хос санаатахха үгэскэ кубулуйан хааларын, онтон киһини бэйэтин салайарын таба өйдөөн олохпутугар туһаныахпыт этэ.
Түүлбүтүгэр бары үчүгэйи, дьолу, баайы-малы биэрэр түүллэри көрүөхпүтүн баҕара саныыбыт да, куһаҕан санаабыт элбэҕиттэн үксүгэр кыаллыбат. Түүллэригэр араас куһаҕаннары, ынырыгы дьон элбэхтик көрөллөр да улахан суолта биэрбэттэр, түүлгэ араас барыта буоларын курдук саныыллар. Билигин даҕаны киһи түүлүгэр үгүстүк бэйэтин үгэс буолбут санааларын көрөр диэни соччо итэҕэйэн туһана иликтэр. Ол курдук түһээн араас куһаҕаннары, олоххо сөп түбэспэттэри көрүү куһаҕан санаа элбээбитин биллэрэр.
Түүлгэ киһи бэйэтин санаата атын биллибэт, бэйэтигэр тугунан эмэ маарынныыр киһиэхэ бэриллэн көстөрүттэн киһи аттыгар сылдьар бэйэтигэр маарынныыр киһини элбэхтик көрөр. Биллибэт куһаҕан киһини көрдөххө, ол бэйэбит куһаҕан санаабыт туспа арахсан көстөрүн көрөбүт уонна ол киһилиин үгүстүк сөбүлэһимиэхпитин, тапсымыахпытын сөп. Ол курдук түүлгэ көрөр билбэт дьоммут тас көрүҥнэрэ, бэйэбит ис санаабыт хайдаҕын арааран көрдөрөллөр.
Куһаҕан дьону, абааһылары, араас кыыллары кытта охсуһуу, өлөртөөһүн, киһи бэйэтин куһаҕан санаалара мунньуллубуттарын кытта быһаарсарын, олортон ыраастана сатыырын биллэрэллэр. Түүлгэ итинник куһаҕаннары кыайыы киһи санаата ырааһыран, бөҕөргөөн, бэйэтэ кыайыыны оҥороругар көмөлөһөллөр. Онтон ити кутталлартан куотуу, быһаарыыны өссө даҕаны кыайан ылына илиги көрдөрөллөр. Түүлгэ туста сылдьар дьону көрдөххө, өйгүт-санааҕыт сөп түбэспэт, толкуйдаргыт тус-туспа киһитиниин сотору кэминэн көрсүһүөххэ сөбүн биллэрэр.
Эн тускунан куһаҕаннык санаатахтарына, эттэхтэринэ түһээн тааһынан, мууһунан эбэтэр онон-манан бэйэҕин быраҕаттыыр киһини көрүөххүн сөп. Онтон бэйэҥ куһаҕаны санаатаххына, атыттары кытта тапсыбатаххына, атын дьону тугунан эмэ быраҕаттыаххын сөп.
Ити курдук куһаҕан санаалардаах, ол санаалара мунньуллубут киһи куһаҕан түүллэри үгүстүк көрөр. Испитигэр иҥэн сылдьар, үгэс буолбут куһаҕан санааларбыт түүлбүтүгэр киирэн илэ курдук көстөллөр. Ол курдук киһи түһээн араас ынырыктары, ыар көстүүлэри хос-хос хатылаан көрүүтэ куһаҕан санаалара мунньустубуттарын биллэрэрин таба өйдөөн, мунньуллан, эбиллэн эрэр куһаҕан санааларбытын ыраастаан, умнан, хаалларан истэхпитинэ эрэ, куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэр кыахпыт аҕыйыан, суох буолуон сөбүн туһана сылдьыахпыт этэ.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи куһаҕан санааларын ыраастана, умнан, суох оҥороро сылдьарын ирдиирэ, өй-санаа тупсуутугар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Киһи ханнык быһыылары оҥоруон сөбүн сыаналыырыттан бэйэтэ санааларын салайан, сорохторун күүһүрдэн, атыттарын умнан, симэлитэн, суох оҥорор кыахтаах. Куһаҕан санаалары умнуу, суох оҥоруу хас биирдии киһиттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буоларын сэбиэскэй былаас кэмигэр хаалларан сылдьыбыппытыттан кэнники кэмҥэ куһаҕан быһыылары, буруйдары оҥоруу биллэрдик элбээбитэ бэлиэтэнэр.
Куһаҕан санаалар мунньустан, күүһүрэн куһаҕан үгэскэ кубулуйдахтарына киһи бэйэтэ, аны ол санааларын толорон кэбиһэр кыахтанарын табан өйдүөххэ, олоххо куһаҕан санаалартан ыраастаныыны туһана үөрэниэххэ. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ куһаҕан санаалары санаамыахха диэн үөрэтэр.
Арыгы бэйэтэ киһиэхэ оҥорор куһаҕана эмискэ дьайбат, арай аһара иһэн кэбиһэн өй көтөн хаалыытыгар тириэрдэрэ, куһаҕан санаалара мунньустубут киһи, ол куһаҕан санааларын бэйэтэ толорон кэбиһиититтэн араас буруйу-сэмэни оҥорооччулар, сыыһа-халты туттааччылар билигин элбээтилэр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр киһи санааларыгар суолта биэрбэккэ, өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥорууттан дьон куһаҕан санааларыттан ыраастамматтарыттан, ол санаалара мунньулланнар үгэс буоланнар, куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.
Билигин Россия дьонугар куһаҕан санаалара мунньуллан сылдьар кэмнэрэ кэлэн турар. Киһи арыгы иһэн итирэн хаалан баран куһаҕан быһыылары оҥороро куһаҕан санаалара элбээбитин, мунньуллубутун, үгэскэ кубулуйбутун биллэрэрин таба өйдөөн дьон санаалара тупсарын туһугар аналлаах ыраастыыр үлэлэри ыытар туһалаах буолуо этэ. Киһи куһаҕан санааларын умнан, суох оҥорон ыраастанарын тэҥэ, элбэхтик үчүгэй санаалары санаатаҕына, ол үчүгэй санаалара куһаҕан санааларын солбуйалларыттан санаата тупсар, үчүгэйгэ уларыйар кыахтанарын сахалыы таҥара үөрэҕэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.
Куһаҕан санаалары умнан, хаалларан өй-санаа ыраастаныытын, тупсуутун үөскэтэр сахалар таҥараларын үөрэҕэ өй-санаа сайдыытын таба суолунан салайан иһэрин итэҕэйэн, олоххо туһаныы бары дьонтон барыларыттан ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар.
Киһи олоҕо үчүгэй уонна куһаҕан диэн быһаарыылар икки ардыларынан, ортотунан баран истэҕинэ табыллара элбиирин быһааран сахалар Орто дойдуну олохтообуттар. (2,7).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 112 с.
2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.