Иччилэри харыстааһын

Иччилэри харыстааһын диэн өлбүт киһиттэн, кыыллартан, көтөрдөртөн туспа баран сылдьар куттары харыстааһын ааттанар.

Айылҕа сүрүн тутулуктарын, киһи этэ-сиинэ, өйө-санаата, куттара тус-туспаларын уонна сайдан иһиилэрин уратыларын билэр буолууттан киһиэхэ айылҕаны харыстыыр санаата улаатар кыахтанар. Сахалар “Туох барыта иччилээх” диэн этэллэр. Бу этии сахалыы өй-санаа, кут-сүр үөрэҕинэн толору дакаастанар. Тыыннаах күөх айылҕа бары үүнээйилэрэ, отторо-мастара, кыыллара, көтөрдөрө уонна дьонноро бары куттаахтар, өйдөрө-санаалара тус-туспатык да буоллар сайдаллар.

Үүнээйилэр, оттор-мастар бары эттэрин-сииннэрин хамсатарга, көрөргө-истэргэ аналлаах буор куттаахтар. Былыргылар билиилэринэн от-мас иччилэрэ “Ойуу-бичик оҕолорунан” ааҕыллаллар, оннук көстөллөр эбит. Ол барыта от-мас иччилэрэ өй-санаа сайдыытын кыра, намыһах таһымыгар сылдьалларынан, буор эрэ куттаахтарынан быһаарыллара сөп. Буор кут диэн эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар, ону хамсатарга аналлаах өй-санаа ааттанар.

Айылҕа бары тыынар-тыыннаахтара; кыыллара, көтөрдөрө эттэриттэн-сииннэриттэн тутулуктаах, онно иҥэн сылдьар буор уонна ийэ куттаахтар. Тыынар-тыыннаахтарга икки; буор куттарын тэҥэ, өй-санаа өссө үрдүкү таһыма - ийэ куттара сайдар. Элбэхтик хатылаан үгэстэргэ бытааннык үөрэнэллэр.

Киһи сайдыыны ситиһэр ураты кыахтааҕынан ааҕыллар. Дьоҥҥо үс; буор, ийэ уонна салгын куттара сайдаллар. Киһиэхэ салгын кута сайдарыттан өйө-санаата олус түргэнник сайдыыны ситиһэр кыахтанар. Итини тэҥэ, сахалар киһи өллөҕүнэ өйө-санаата, куттара туспа баран ыһыллалларын, үөр, айыы буолан Үөһээ дойдуга көтөллөрүн арааран билэллэр.

Аныгы наука өй-санаа бу таһымнара сиргэ-дойдуга сылдьалларын, көстөллөрүн “тонкий мир”, “фантом” диэн ааттыыр буоллулар. Сахалар көстүбэт эйгэ диэн киһи хараҕар мээнэ көстүбэттэрин, ураты эньиэргийэ көрүҥэ буолалларын бэлиэтээн ааттыыллар. Талааннаах экстраценстар бу эньиэргийэни билэн урукку кэмҥэ буолан ааспыт быһыылары арааран билэр кыахтанан эрэллэр. Сахалар бу эньиэргийэни былыр-былыргыттан билэн тылларыгар киллэрэн санаа диэн ааттаабыттар.

Эт-сиин биир эрэ үйэлээх буоллаҕына, өй-санаа, куттар төһө уһун үйэлээхтэрэ быһаарыллар кыаҕа суох. Киһи хаһан эрэ быданнааҕыта өлөн хаалбыт киһини түүлүгэр хаһан баҕарар көрөрүттэн бу куттар сүтэн, симэлийэн хаалбаттар.

Айылҕаны харыстааһын сахалар кут-сүр үөрэхтэрин тутуһан сайыннаҕына эрэ табыллар, дьон харыстыыр кыахтара улаатар. Сахалар үөрэхтэринэн киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспалар. Киһи этэ-сиинэ өлбүтүн кэннэ өйө-санаата, куттара этиттэн-сииниттэн арахсан туспа сылдьар кыахтаналларын, үөргэ, айыыга, иччигэ кубулуйалларын сахалар билэллэриттэн айылҕаны харыстыыр санаалара ордук күүстээх.

Иччи диэн тугуй?

Иччи диэн өй-санаа баара илэ көстүүтэ ааттанар. Хараҕы көрүүттэн биллэр кыахтанар. Иччилээх харах диэн өйдөөх, болҕомтолоох, сырдык сыдьаайдаах, дириҥ түгэхтээх харах ааттанар.

Иччи биирдэ-эмэтэ илэ көстүөн сөп. Иччилээх балаҕаннар, ампаардар, хотоннор бааллара биллэр. Өлөн баран кыайан көмүллүбэккэ, хараллыбакка хаалбыт киһи уҥуоҕун булан көмөн кэбистэхтэринэ, ол иччи сүтэрэ эмиэ биллэр. Буор кут эти-сиини кытта бииргэ сылдьарыттан киһи уҥуоҕа барыта иччилээх.

Иччилээх саҥа диэн киһи өйүн-санаатын долгутар саҥа ааттанар. Саҥа дорҕоонноро иччилэннэхтэринэ киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыылара ордук күүһүрэр.

Иччилээх түүл диэн киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанар, хаһан да умнуллубат түүл ааттанар.

Иччитийии – арахпат буолуу, биир сиргэ эбэтэр биир киһиэхэ баайыллыы. Ыт иччитийиэр диэри төһө эмэ бириэмэ наада буолар.

Иччитэх дьиэ диэн этии иччитэ суох буолбут диэн өйдөбүллээх, дьоно бары көһөн барбыттарын быһаарар.

Иччи диэни тылбытыгар иҥэн сылдьар өйдөбүллэрин ырытан быһаардахпытына, тыыннаах киһиттэн, дьонтон ураты, туспа сылдьар кыахтаах өй-санаа көстүүтэ буолара быһаарыллар. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, куттара туспа баран ыһыллан ханнык эрэ малга, дьиэҕэ-уокка иҥэн, олохсуйан иччи, ханна эмэ быралгы сылдьан үөр, айыы буолан өр кэмҥэ сылдьар кыахтаналлар. Айылҕаны харыстааһын аан маҥнай иччилэри харыстааһынтан саҕаланара табылларын сахалар билэллэр. Ол иһин харыстыыр кыахтара улахан.

Иччилэри, абааһылары, айыылары ахтыы, ыҥырыы, сүгүн сытыарбакка тыаһаан-ууһаан үргэҥнэтии тыыннаах сылдьар дьоҥҥо туох да үчүгэйи аҕалбат. Эдэрдэр билбэт сирдэригэр-дойдуларыгар сылдьан аһара айдаарбыттарын, оонньообуттарын, күлбүттэрин кэннэ иччилэр биллэн ааһалларын туһунан суруйуулар элбэхтэр.

«Үс сыл ааспытын кэннэ киһи уҥуоҕар сылдьыма» диэн сахалар үөрэхтэрэ тыыннаах дьону өлбүттэртэн туспа араарар, харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Өлбүт дьон буор куттара көҥүл бардахтарына, тыыннаах дьоҥҥо туох да үчүгэйи аҕалбаттарын сахалар былыргы кэпсээннэрэ туоһулууллар.

«Өлбүтү кытта өлүмэ» диэн этии өлбүттэр уонна тыыннаахтар өйдөрө-санаалара олус уратылаахтарын тэҥэ, сылдьар сирдэрэ эмиэ тус-туспаларын, Үөһээ, Аллараа уонна Орто дойду диэн арахсан ааттаналларын быһаарар. Үөһээ уонна Аллараа дойдуларга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара үөр, айыы буолан сылдьар буоллахтарына, тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи Орто дойдуга эрэ олоҕун олорор кыахтаах.

Киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу Орто дойдуга эрэ кыаллар, бары үрүҥ, хара айыылар Үөһээ дойдуга, киһи олорбот дойдутугар сылдьаллар.

Тыыннаах дьону Үөһээ дойдуга “үчүгэй”, “айыы үчүгэй” онно барыахха диэн ыҥырыы олус куһаҕан, өлүүгэ ыҥырар быһыы буолар. Бу быһыы кыра оҕолору үөрэтиигэ туттуллар буоллаҕына, суукка бэриллэр кыахтанар. Саҥа сайдан эрэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕо өйүн-санаатын сыыһа үөрэҕинэн буккуйуу, куһаҕан өттүгэр халытыы хаһан баҕарар бобуллар. Быһаччы эттэххэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илик оҕолору куһаҕан быһыылары, киһи оҥорбот быһыыларын, айыыны оҥоруҥ, киһи быһыытын, сиэри аһара барыҥ диэн ыҥырбыкка тэҥнэнэр куһаҕан быһыы буолар. "Айыы үчүгэй" диэн этэннэр тыл үөрэхтээхтэрэ сахалары барыларын албынныы сылдьаллар уонна оҕолору сыыһа-халты туттунууларга тириэрдэллэр.

Өй-санаа уратыларын, Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар тугунан арахсалларын, тыыннаах, эттээх-сииннээх киһи тутулун туһунан аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт дьон билэллэр, олохторугар туһаналлар.

Былыргы христианнар абааһылары, иччилэри, үөрдэри кытта аһара куудьуспуттары, олор сабыдыалларыгар киирбиттэри, эҥэрдэспиттэри бэйэлэриттэн киэр кыйдыыллара, үүрэллэрэ. Ордук улахан сабыдыаллаахтарын тутан ылан уокка уматаллара. Ол барыта тыыннаах киһи өйүн-санаатын харыстааһынтан оҥоруллар быһыылар буолаллар.

Үөр, айыы тыыннаах, Орто дойдуга олорор киһиэхэ биллиитэ суола, сабыдыала суох хаһан да ааспат. Туох эмэ соһуччу быһыы, быһылаан кэлэн иһэрин итилэр аан маҥнай биллэрэллэр. Билиннэхтэринэ туох да сабыдыала, толуга суох төннүбэттэр.

Бүлүүһэ сүүрдүүтүгэр былыргы үйэлэргэ олорон ааспыт араас айыылары, үөрдэри ыҥырыы билигин үөдүйбүтэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Маны быһаарыыга А.Гаврильева “Туймаада уоттара” хаһыакка суруйбута туһалыыр. Алтан Айыытын ыҥыран ыйытыы кэнниттэн айанньыттар автобус абаарыйатыгар түбэһиилэрэ быһаччы сибээстээх.

Сахалар былыр-былыргыттан үөрдэри, айыылары тыыппакка, уһугуннарбакка, аймаабакка тыыннаах киһи Орто дойдуга олорор аналлааҕын этэллэр, эдэрдэр ити үөрэҕи тутуһалларыгар баҕараллар. Ону баара ол дьоммутугар бэйэлэрэ кэһэйдэхтэринэ, туохха эмэ түбэстэхтэринэ эрэ өй-санаа киирэр кыахтааҕа улахан уустуктары үөскэтэр. Автобус охтуута оннук, кэһэтэр дьайыы буолан ааспытын бигэргэтэр.

Иччилэр киһи түүлүгэр киирэн көстөллөр. Иччилээх түүллэри киһи биирдэ эмэтэ да буоллар көрөр. Бу түүллэр киһи өйүгэр-санаатыгар дьөлө хатанан өйүн-санаатын уларытар күүстээхтэрин сахалар билэллэр. Иччилэри харыстааһын өйдөбүлэ сахаларга ордук күүстээх.

Иччилэри харыстааһын диэн тыыннаах күөх айылҕаны ордук күүскэ харыстааһыҥҥа, уһун үйэлэргэ уларыйбакка турарыгар тириэрдии буолар уонна «Харыстас» таҥара үөрэҕэр киирсэр. (1,116).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.