Орто дойду олоҕо

Орто дойду олоҕо диэн киһи буолан олох олоруу ааттанар.

Сахалар итэҕэл, таҥара туһунан өйдөбүллэрэ олус былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн ыла үөскээбиттэр. Бу өйдөбүллэр үөскээһиннэригэр ойууннар үөрэтэн олоххо туһана сылдьар кут-сүр үөрэхтэрэ төрүт буолбут. Улахан күүстээх, кыахтаах куттаах киһи кута хаһан баҕарар билэр дьонугар көмөлөһөр кыахтааҕа бары таҥаралар үөскүүллэригэр тириэрдибит. Сахалар итэҕэллэрэ Айылҕа күүстэригэр, киһи кутугар итэҕэйии буолар уонна былыр-былыргыттан таҥара диэн ааттанар. Бу таҥара үөрэҕин нууччалар «бог» (= таҥара) диэн ааттыыр православнай таҥараларын үөрэхтэригэр буккуйан, арааран ылыы кыалла илик. Бу олус былыргыттан баар таҥара итэҕэлин арҕааҥҥы омуктар үөрэхтээхтэрэ «Тенгрианство» диэн аатынан билигин билинэр буоллулар. Тенгри диэн түүрдэр тыллара сахалар таҥара диэннэриттэн үөскээбитин дорҕооннорунан сөп түбэһэрэ быһаарар. Түүрдэр бэйэлэрэ сахалартан үөскээбиттэрин өй-санаа үөрэҕэ дакаастыыр.

Күн, Сир, планеталар уонна Kосмос куйаара барылара олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар тутуллан сылдьаллар. Дьон науканы уонна тиэхиникэни сайыннарыылара бу уһун үйэлэргэ, быдан дьылларга үөскээбит тэҥнэһиини хамсаппатыгар, алдьаппатыгар өйдөөх-санаалаах өттүлэрэ баҕараллар.

Олус былыргы кэмнэргэ сахалар халлааны, сири-дойдуну барыларын икки дойдуга; ол уонна бу дойду диэннэргэ араараллар этэ. Кэлин нууччалар кэлбиттэрин кэннэ, өй-санаа өссө сайдыытын ситиһэн үс дойдуга араарар буолбуттара:

• Үөһээ дойду. Манна айыылар уонна абааһылар олороллор. Yөһээ дойду хаттыгастарыгар, халлааннарыгар үтүө, үчүгэй, үрүҥ санаалар мунньусталларын тэҥэ, хара, куһаҕан санаалар эмиэ бааллар.
• Орто дойду. Былыргы сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллар. Kинилэр бэйэлэрин айыы да абааһы да буолбатахтарын билинэннэр олорор, үөскүүр уонна сайдар сирдэрин Орто дойду диэбиттэр. Бу Орто дойду Үөһээ уонна Аллараа дойдулар икки ардыларыгар тэнийэн сытар. Манна үтүө, үрүҥ санаалары тэҥэ араас куһаҕан, хара санаалар кытта сылдьаллар.
• Аллараа дойду. Бу дойдуга араас абааһылар олороллор. Бары куһаҕан, хара санаалары, ыарыылары мунньар дойдулара Аллараа дойду диэн ааттанар.

Бу үлэҕэ сири-дойдуну бу курдук үс аҥы араарыы киһи өйүн-санаатын кытта тутулуктааҕа быһаарыллар. Киһи туох оҥорор быһыылара барылара үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан, ортотунан түбэһэн бардахтарына эрэ табылларын, оччоҕо эрэ дьон Сир үрдүгэр үөскээн турар тэҥнэһии балаһыанньатын хамсаппаттар. Сахалар бу тэҥнэһии баарын былыр-былыргыттан билэн дьон бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттаабыттар уонна бу эрэ дойдуга киһи тыыннаах, эттээх-сииннээх уонна киһи буолууну ситиһэн олоҕун олорор кыахтааҕын билинэллэр.

Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар үөскүүр үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары быһаараарылар былыргы сахалар Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулары айбыттар. Билигин даҕаны бу үөрэх эрэ киһи өйүн-санаатын табатык быһаарар. Сахалар оҕолорун үөрэтэр этиилэрэ: «Аһара барыма», «Айыыны оҥорума»,- диэннэр хайа да өттүгэр, үөһээ да, аллараа да диэки халыйбакка ортотунан, киһи быһыылаахтык, киһи быһыытын аһара барбакка эрэ бары дьыалалары оҥорор буол диэн үөрэтэр өйдөбүллээхтэр.

Саха дьоно салгыы сайдан үөрэҕи-билиини баһылаан иһэр кыахтара улаатта. Сахалыы кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһэр. Kэлэр көлүөнэлэри иитии-үөрэтии туруктаах, сахалыы кут-сүр үөрэҕиттэн тирэх ыллаҕына эрэ, кинилэр киһилии быһыылаах буола улаатаннар омугу салгыы сайыннарар кыахтаналлар.

«Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэҕэ киһи этэ-сиинэ уонна куттара, өйө-санаата тус-туспа көрүҥнэрин уонна олох ханнык кэмнэригэр киһини хайа кута салайарын быһаарыллар. (1,91). Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарыытынан оҕо өйө-санаата, ийэ кута саҥа улаатан иһиэҕиттэн, киһини таба көрөр буолуоҕуттан ыла сайдан барар. Өй-санаа ити курдук эрдэттэн сайдыыта оҕону кыра эрдэҕинэ иитии-үөрэтии олус улахан суолталааҕын быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутун өйүн-санаатын иитии, бу киһи салгыы олоҕун хайысхатын, өйүн-санаатын туругун быһаарарын кут-сүр үөрэҕэ бигэргэтэр.

Билигин сахалар сайдан иһэр дьулуурдаах өйдөрө-санаалара былыргы таҥараларын итэҕэлин оннугар түһэрэргэ ыҥырар. Итэҕэл баар буолуута кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруктаах, былыргы кэмнэртэн ыла оннун булбут төрүт өйдөбүллэрдээх уонна үгэстэрдээх буола улаатыыларыгар тириэрдэр. Кинилэр кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ үчүгэйгэ, үчүгэй киһи буолууга ыҥырар таҥара итэҕэлин туһата улаханын билинэн эрэллэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалар олохторун үөрэҕин иҥэринэн илдьэ сылдьыбыт өй-санаа тутулуктарын билэр ойууннарын суох оҥоруу кут-сүр үөрэҕин сайдыытын тохтотон кэбиспитэ. Билигин дьон-аймах олохторун сайдыылара уустук балаһыанньаҕа киирэн истэҕинэ хас биирдии киһи өйө-санаата туруктаах буолуутун ситиһии олус туһалааҕа билиннэ. Билигин Аан дойду сайдыылаах омуктара ядернай уонна термоядернай сэрии сэптэрин аһара элбэҕи оҥостон кэбиһэннэр Сирбит саара дэлби тэбээри турар улахан буорахтаах буочукаҕа кубулуйбутугар, дьон-аймах дьэ санааҕа ыллардылар. Бу мунньуллубут олус күүстээх сэрии сэбин сөптөөхтүк көрөн-харайан, сыыһа туттан төлө туппат туһугар улахан туруктаах өйдөөх-санаалаах дьон наадалара биллэн таҕыста.

3-с тыһыынча сылларга дьон-аймах өйдөрө-санаалара сайдан өссө үрдүк таһымҥа тахсыа диэн сайдыылаах омуктар ааҕаллар. Сайдыылаах дэнэр омуктар дьон өйдөрүн-санааларын иирдэр наркотиктары кытта охсуһуулара сытыырхайан иһэр. Бу Аан дойдуну барытын хабар киэҥ охсуһууга ким-кими кыайарыттан дьон-аймах салгыы олохторо быһаччы тутулуктанар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарарынан бу өй-санаа охсуһуута кэнээн-тэнийэн барыыта дьон олохторугар улахан уустуктары үөскэтэр. Сахалыы кут-сүр, таҥара үөрэҕин тутуһан иитиллибит кэлэр көлүөнэлэр эрэ өйдөрө-санаалара туруктаах, өһөс, тулуурдаах буолуутун ситиһиэхтэрин, олоҕу салгыы сайыннарыахтарын сөп. (2,18).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №265. 6.08.2015.