Оҕону үлэҕэ үөрэтии

Оҕону үлэҕэ үөрэтии диэн этин-сиинин табан хамсатарыгар, сыыһа-халты туттубатыгар үөрэтии уонна үлэлииргэ баҕа санааны иҥэрии ааттанар.

Киһи баһын иһигэр киирэн кэлэн иһэр араас элбэх санааларыттан, бэйэ-бэйэлэригэр тэҥнээн көрөн талан ылан өйүгэр-санаатыгар, үгэстэригэр ордук сөп түбэһэрин, бэйэтигэр, этигэр-сиинигэр туһалааҕын урут, бастаан оҥорор. Тугу эмэ талан ылыы, талымастааһын атын туохха эмэ тэҥнээн көрүү, сыаналааһын баар буоллаҕына эрэ кыаллар кыахтаах. Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥоруон иннинэ өйүгэр-санаатыгар урут иҥэриллибит билиитигэр, үгэстэригэр, ийэ кутугар тэҥнээн көрөр, онтон ол тэҥнээн көрүүтүн түмүгүнэн ханнык быһыыны оҥорорун талан ылан оҥорор.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэнэн, туһа киһитэ буолан, туһалааҕы оҥорон, этин-сиинин хамсаттаҕына, үөрэттэҕинэ, ийэ кута үлэнэн иитилиннэҕинэ, үгэс үөскээтэҕинэ үлэҕэ-хамнаска сыһыамах, сыстаҕас буола улаатарын тэҥэ, үлэлииргэ баҕа санаалаах буола улаатар. Бу баҕа санаа дьайыытыттан улаатан баран үлэһит буолар кыахтанар.

Кут-сүр үөрэҕин быһаарыыларынан элбэх санаалартан холбонон, мунньуллан үгэс, онтон кут үөскүүр. Санаа хайа эмэ диэки хайысхаланан хамныыра быччыҥнарга дьайыыны оҥороруттан онно сөптөөх хамсааһыннар үөскүүллэр. Киһи тугу эмэ оҥороро барыта тус-туспа хамсааһыннартан хомуллан, таҥыллан үөскүүллэр. Хас да элбэх хамсааһыннартан түмүллэн быһыы үөскүүр.

Холобурга, балаакканы туруора үөрэнэргэ аан маҥнай көрөн-истэн миэстэтин талаҕын, онтон атаҕын, тирэхтэрин туруортуугун, бүрүйэҕин уонна тиирэ тардан тирэхтэригэр баайталыыгын. Ити үлэлэртэн барыларыттан холбонон балаакка туруоруута кыаллар, биир эмэ үлэтин көрүҥэ сатамматаҕына, табыллыбатаҕына балаакка кыайан турбатыгар тиийэр.

Yлэлии үөрэнии диэн хас да элбэх хамсаныылары холбоон таба оҥорорго үөрэнии, эти-сиини эрчийии аата. «Yлэлии үөрүйэх» диэн уустук хамсаныылардаах үлэни табатык, үчүгэйдик оҥоро үөрэммит киһини этэллэр.

Мас кэрдэргэ үөрэнии сүгэни кыайа-хото хамсатан, күүскэ охсуолууру тэҥэ, аны хас оҕустах аайы сүгэ суолугар, олугар таба түһэрэн охсору эрэйэр. Таба охсубат киһи дэлби кэрдиистээн кэбистэҕинэ маһы охторор кыаҕа лаппа аҕыйыыр. Маһы кэрдэн охторору таһынан сүгэ угун оҥостору уонна сытыылааһын үлэлэрин киһи баһылаатаҕына эрэ мас кэрдээччи буолар кыахтанар.

Эти-сиини үөрэтэн үөрүйэх оҥоруу холобурун аармыйа олоҕуттан булуохха сөп. Автоматы, карабины хараҕы быһа симэн баран хомуйа үөрэнии киһини үөрүйэх оҥорор. Элбэхтик эрчиллэн илии иминэн автоматы хомуйууга үөрэммит киһиэхэ көрөрө наадата суох, тарбахтара тутан көрөн билэргэ үөрэнэллэр. Олус элбэхтик, биирдик хамсанан киһи этин-сиинин үөрэтэрин сахалар «Тутан-хабан көрүү» диэн этэллэр.

Yлэлииргэ кыра эрдэхтэн үөрэнэн үлэни үгэс оҥостуу киһиэхэ наада. Yлэлиир үгэс эти-сиини үлэлииргэ үөрүйэх буолуутун үөскэтэр. Уһуннук үлэлээн, барыны бары оҥоро, тута үөрэммит киһини «Yлэлии үөрүйэх» диэн этэллэр. Сатыыр, оҥоро-тута үөрэммит киһи оҥорбута, туппута тута харахха быраҕыллан, киэркэйэн, тупсан көстөр.

Хамсаныыттан үөскүүр үгэстэри быһаарыыга «Илиитэ бара үөрүйэх» диэн этии баар. Бу этии ханнык баҕарар, үчүгэй да, куһаҕан да дьыалалары киһи элбэхтэ оҥордоҕуна илиитэ бара үөрэнэрин, соннук үгэс үөскүүрүн быһаарар. Туох барытын курдук бу этии бэйэтэ эмиэ икки өрүттээх. Киһи оҥорор быһыытыгар куһаҕан өттө урут бастаан дьайарын таба быһаарар буолан үчүгэйи оҥорууга бу этии соччо туттуллубат. Охсуһа, киһини кырбыы үөрэммит киһи урут бастаан сутуруга тиийэ охсор буола үөрэнэн хааларын биллэрэр. Оҕону үөрэтиигэ сахалар аан маҥнай оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута быһалыы үөскүүр кэмигэр, куһаҕан быһыылары, киһи оҥорбот быһыыларын оҥорбот буоларга үөрэтэллэрэ, куһаҕан үгэстэр үөскээбэттэригэр, иҥмэттэригэр тириэрдэрэ, оҕо үчүгэй майгылаах буоларыгар олук уурара.

«Илиитин араарбат үлэһит» диэн иллэҥ буолбакка куруук үлэлии-хамсыы сылдьар киһини этэллэр. Yлэлии үөрэммит киһи хаһан баҕарар, кыах эрэ баар буоллар үлэлээн-хамсаан иһэр, үлэлээбэтэҕинэ, тугу эмэ оҥорботоҕуна хайдах да табыллыбат.

Туох барыта кыраттан саҕаланар. Аан маҥнай кыраттан саҕалаан оҥорорго үөрэнии ордук тиийимтиэ. Ол курдук баһылыахтаах дьыаланы хос-хос хатылаан оҥорон үгэс буолан иҥэрин ситиһии наада. Кыраттан саҕалаан, салҕаан, онтон сыыйа кыралары холботолоотоххо улаханы оҥоруу дьэ кыаллар. Оҕо кубиктартан сааһылаан, дьаарыстаан, үрүт үрдүлэригэр уурталаан үлэлии, тута үөрэнэрэ ордук тиийимтиэ.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн хас биирдии хамсаныыларын хос-хос хатылаан, олус элбэхтэ хамсатан, илиилэринэн таба хамсанарга үөрэнэр. Аан маҥнай киниэхэ оронун үрдүнэн ыйанан турар оонньууру таба охсуолаан хамсатыы улахан эрэйинэн ситиһиллэр. Салгыы суп-суон тарбахтарын эрийэ-буруйа хамсатан кыра оонньууру таба харбаан ылыыта олус улахан кыайыыга кубулуйар.

Илиини сапсыйан быраһаайдаһа уонна илии тутуһан дорооболоһо үөрэниини оҕо саҥа улаатан иһэн улахан киһи көрдөрөн илиитин хамсатан биэрбитин үтүктэн сотору үөрэнэр, элбэхтэ хатылаатаҕына тугу үөрэппитин хас киһи аайы көрдөрөр кыахтанар.

Оҕо бэйэтэ тутан-хабан тугу оҥорбута барыта өйүгэр-санаатыгар саҥаны арыйыы, ситиһии, урут билбэтин, оҥорботун оҥоруу буолар. Олус элбэхтэ хос-хос хатылаан оҥорон хас биирдии быһыытын кыайан оҥорор кыахтанар. Оҕо ньуосканы таба тутан айаҕар угар буола үөрэниитэ уһун кэми ылар. Ньуосканы таба тутуу олус уустук үлэ буоларын оҕону аһаппыт ийэлэр, эбэлэр бары билэллэр. Аан маҥнай туох эмэ аһылыгы ньуоскаҕа иҥиннэрэн аҕалан айаҕар таба уктаҕына үөрүү, улахан кыайыы, ситиһии буолар. Көрдөрөн, үтүгүннэрэн, хайҕаан биэрдэххэ үөрэнэрэ лаппа түргэтиир. Көрөн үөрэнэн, таба хамсанар буоллар эрэ сотору кэминэн ньуосканан аһыырга үөрэнэ охсор.

Ньуосканан аһыы үөрэнии оҕо илиитин уонна айаҕын эрэ тэҥнээн хамсаныытыттан кыаллар аҕыйах хамсаныылаах үлэҕэ киирсэр. Бу үлэҕэ ньуосканы тохпокко эрэ айахха аҕалан таба уган ыйыстыахха эрэ наада. Эмэри, ыйыстары оҕо кыра эрдэҕиттэн сатыыр. Айаҕар үүт амтана билиннэр эрэ эмэн соппойбутунан барарга төрүөҕүттэн ыла үөрүйэх. Эмэр хамсаныыны оҥоруу оҕо буор кутугар ууруллан сылдьар.

Куруускаттан үүтү иһэргэ оҕо лаппа улаатан, үс сааһыгар тиийэн иһэн эрэ үөрэнэрэ кыаллар. Манна тыҥаны, күөмэйи хамсатан уонна куруусканы тэҥнээн, сыыйа иҥнэрэн биэрэн үүтү сыпсырыйыахха наадата улахан уустугу үөскэтэр. Оҕо улаатан этин-сиинин кыайа-хото хамсатар, салайар буоллаҕына эрэ куруускаттан иһэри сатыыр кыахтанар.

Улахан киһи оҥорор бары быһыыларын табатык оҥорорго оҕо олус өр кэмҥэ үөрэнэр. Киниэхэ буор кут үөскээн олохсуйан иһэрэ үөрэниини түргэтэтэр. Төрүт уус төрүттээх оҕо уһанар, оҥорор дьоҕура атыттартан быдан түргэн уонна элбэх буоларын саха дьоно бары билэллэр. «Баардаах баара биллиэҕэ» диэн этии уус төрүттээх оҕо дьарыктаннаҕына уустук да үлэни улахан эрэйэ суох кыайарын быһаарар. Кэлэр көлүөнэлэр үчүгэй төрүттээх-уустаах дьонтон үөскээн тахсалларын төрөппүттэр быһаарар кыахтара улаханын былыргы кэмнэргэ сахалар төрүччүнү үөрэтэн, энньэ уонна халыым көмөтүнэн туһанан ситиһэллэр.

Туһалааҕы оҥоро, үлэлии кэмигэр үөрэммэтэҕинэ оҕо өйө-санаата атынынан, куһаҕанынан даҕаны олус түргэнник туолан хаалыан сөп. Эти-сиини элбэхтик хамсатан үлэлэтэ, туһалааҕы оҥотторо үөрэппэтэххэ оҕо сынньалаҥнык сылдьарга, бэлэми туһанарга ордук түргэнник үөрэниэн, ол аата оннук үгэстэр эмиэ үөскүөхтэрин сөп.

Киһи олус табыллан, тахсыылаахтык үлэлиир кэмэ сарсыарда эрдэттэн, күн тахсыытыттан саҕаланар. Оҕо улаатан иһэн сарсыарда бэйэтэ уһуктан турар буола үөрэниитэ олус ыараханнык кыаллар дьыала. Улаатан, үүнэн иһэр эт-сиин утуйарга наадыйарын кыайа-хото салайан биэрии өй-санаа тулуурдаах, эти-сиини салайар кыахтаах буолаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтанар.

Билигин оҕо телевизор, видик көрөн киэһэ хойутаан утуйар. Ордук үчүгэй киинэлэри, передачалары киэһэ хойут, түүн биэрэллэрэ оҕо хойутаан утуйарын үөскэтэр. Олус тулуурдаах буола үөрэннэҕинэ эрэ оҕо сарсыарда уһуктан турууну кыайар кыахтанар.

Ким барыта сыта, утуйа түһүөн баҕарар, утуйар минньигэс, таттарыылаах, туох эрэ олус ыксаллаах эрэ ыган эбэтэр сахалар этэллэринэн «Кыһалҕа кыһайан» киһи сарсыарда эрдэ туран, этин-сиинин хамсатан, үлэлиир кыахтаах. Эт-сиин утуйуон, сынньаныан баҕарар, ону өй-санаа күһэйэн, күүһүлээн хамсатара, ону-маны оҥоттороро «Кыһалҕа кыһайар» диэн этиинэн толору бэриллэр.

Билигин дойдуга дьон баайдарга уонна дьадаҥыларга арахсыбыттарын кэннэ оҕону үлэҕэ үөрэтии икки аҥы арахсара, эмиэ икки өрүттээҕэ чуолкайдык быһаарылынна.

Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон оҕолорун иитэр-үөрэтэр ньымалара тус-туһунаннар, кыайан тэҥнэһэр кыахтара суох. Өссө утарыта турар өйдөбүллэрэ элбэхтэр. Баай уонна үлэһит дьон тус-туспа арахсыбыттарынан, бу дьон өйдөрүн-санааларын уратыларын төһө кыайарынан дириҥник быһаарыы, олоххо туһаныы наада буолла.

Биир ийэттэн, аҕаттан төрөөбүт оҕолор тус-туспа дьоҥҥо иитилиннэхтэринэ өйдөрө-санаалара эмиэ ураты, ииппит дьоннорун курдук, кинилэр өйдөрүнэн-санааларынан салаллар. Өй-санаа бу курдук аҥардас иитиититтэн уратылаах буола сайдарын революция саҕана бииргэ төрөөбүт уолаттар утарыта кылаастарга, баайдарга уонна дьадаҥыларга кыттыһан сэриилэһэ сылдьыбыттара дакаастыыр. Өй-санаа үөскээһинин уратыларын үгүс суруйааччылар таба арыйаллар. С.П.Ефремов «Ини-бии» диэн драматыгар уолаттар тус-туспа өйдөөх-санаалаах буола улаатыыларыгар ииппит, улаатыннарбыт дьонун дьайыыларын ырытан суруйбута.

Сэбиэскэй былаас салайар кэмигэр баай уонна дьадаҥы диэн арахсыыны суох оҥорбуттара, дьон бары үлэһиттэр диэн холбуу ааттаналлара эрээри, кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ син-биир икки аҥы арахсыбыттара:

1. Салайааччыларга.

2. Бары үлэһиттэргэ.

Салайар партия эрэллээх чилиэннэриттэн бары салайааччылары талан ылаллара, дуоһунастарыгар аныыллара. Кэлин коммунистар партиялара аҥардас салайааччылар партияларыгар кубулуйбута. Дойдубутун салайааччылар баһылаан-көһүлээн, сокуоннары бэйэлэрин тустарыгар эргитэн, көҥүл күөнэхтээн, бэйэлэригэр араас элбэх чэпчэтиилэри оҥостунан олорбуттара. Бары үлэһиттэри биир халыыпка симэ сатааһыны улахан эрэйинэн, репрессия көмөтүнэн да буоллар ситиспиттэрэ.

Кэлин, эстиилэрин саҕана коммунистар партияларын «Yлэһиттэр партиялара» диэн ааттыыллара аатыгар эрэ хаалбыта. Кыайа-хото үлэлиир биир эмэ үлэһити талан, партия чилиэнинэн ылан кэккэлэригэр, аҕыйах үлэһиттэр баалларын ситиһэллэрэ ханнык да биллэр оруолу ылбакка, куоластааһыҥҥа эрэ кытталлара.

Дойдуга олох хаамыытын ыган биэрэн түргэтэтии куруук туттуллар. Киэн-куоҥ, суола-ииһэ суох олус тымныы дойдуга, атын сайдыылаах омуктартан хаалсыбат олоҕу оҥосто охсоору араас хамсааһыннар үөскүүллэр. Революциялар, социализмы, коммунизмы тутуулар дьон олоҕун эмискэ уларытыынан ситиһиллэ сатаныллар суолларга киирсэллэр. Билигин перестройка уларыта тутуутун кэнниттэн аны баайдар эрэ государствобытын сайыннарыахтара диэн санаа, аһара барда. Баайдары, бас билээччилэри түргэнник үөскэтэ охсоору сэбиэскэй государство өр сылларга мунньубут баайын-малын салайааччылар бэйэлэрин икки ардыларыгар үллэстиилэрин түмүгэр аһара баай дьон эмискэ элбээтилэр.

Билиҥҥи олох биир уратытынан салайар, тэрийэр дьон хамнастара олус эбиллэн, эбиискэ пиэнсийэлэнэннэр үлэһиттэртэн туспа арахсаннар саҥа, бэлэмҥэ тииһиммит элбэх баайдары үөскэттилэр. Ити баайдар быыстарыгар үлэлээн-хамсаан, атыылаан-эргинэн баайы-малы булуммут, мунньуммут дьон бааллар да ахсааннара аҕыйах.

Баай киһи бэйэтин туһугар олоҕун олорор. Аан маҥнай бэйэтин баайын, үчүгэйин туһунан санаата олохсуйан, күүһүрэр. Бу санаатын күүһэ кыра оҕотун көрүүгэ-истиигэ, кэлэр көлүөнэлэрин иитиигэ-үөрэтиигэ кэккэ токуруйуулары таһаарарыттан «Баай дьон олохторо кылгас» диэн этии үөскээбит. Баай дьон оҕолорун иитэллэрэ маннык уратылаахтар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ бары көрдөөбүтүн барытын толорор, маанылыыр, атаахтатар.

2. Оҕото барыта бэлэми туһанарыгар үөрэтэр.

3. Улаатан истэҕинэ бары баҕатын толорон иһэр.

Маннык үөрэтии түмүгүнэн баай киһи оҕотун өйө-санаата ханнык да хааччаҕа суох, киһи быһыытын билиммэккэ, сиэри тутуспакка сайдар, үүнэр. Ханнык баҕарар баҕатын толотторо үөрэнэн урут бастаан быстах, этин-сиинин баҕатын толорор киһи буола улаатар. Ийэ кута үгэстэргэ, тулуурдаах буолууга кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэҕэ өйө-санаата туруга суох, арыгыга, наркотикка түргэнник ылларымтыа, ыарахан диир үлэтин букатын үлэлээбэт киһи буола улаатарыгар тириэрдэр. Саха дьонун олохторун үөрэҕэ этэринэн оҕолорун маннык үөрэтэр баай аймахтар уһун үйэлэрэ суохтар, үһүс көлүөнэлэриттэн ыла мөлтөөн, эстэргэ, симэлийэргэ бараллар. Сайдыыны ситиспит, баайдара-маллара элбээбит дойдулар эдэрдэрэ билигин наркотикка ылларыыларын уонна секс аһара барыытын утары охсуһаллара элбээн иһэрэ ити быһаарыы табатын биллэрэр.

Баай дьон оҕолорун үөрэтэр ньымалара «Халлаан хабарҕатынан», «Көҥүлүнэн барбыт» киһини иитэн улаатыннарар. Билигин "айыы үөрэҕин" айааччылар оҕо өйө-санаата ити курдук, баайдардыы сайдан барарыгар ыҥыраллар. Маннык сыыһа үөрэтии оҕо өйө-санаата ханнык да хааччаҕы билбэтиттэн, туруга суоҕуттан быстах быһыыга түбэһэн эрдэ өлөн, өйө-санаата Үөһээ дойдуга көтөн, айыы буоларыгар тириэрдэр кыахтаах.

«Баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун» диэн этии баай дьон оҕолорун үөрэтэр ньымаларын толору арыйар. Бу этии «Көҥүлүнэн барбыт», ханнык да хааччаҕа суох, мин эрэ баарбын диэн өйгө-санааҕа үөрэтии түмүгүттэн үөскээн тахсар.

Баайдар күрэхтэһэр, илин былдьаһар санаалара ордук күүскэ сайдар. Ким эмэ «Миигиттэн ордуо дуо?» диэн санаалара кыайан батарбакка туохха барытыгар күрэхтэһэ, хайаан да бастакы буола сатыыллара күүһүрэр. Дьон байан бардахтарына киһи киһиэхэ сыһыаныгар санаа күүһэ дьайарын табан сыаналаабаттар. Урукку үлэлэрбитигэр быһаарбыппыт курдук ханнык баҕарар киһи санаата атын дьон санааларын ситимин иһигэр сылдьар. Бу санаалар сыыйа-баайа да буоллаллар киһиэхэ, ордук үчүгэй үгэстэргэ үөрэммэтэх кини оҕолоругар, куруук дьайа сылдьалларын кэлин, коммунистар өй-санаа үөрэҕин суох оҥороннор, аахсыбат кэмнэрбит бааллара эрээри, билигин өй-санаа, таҥара үөрэҕин билиммэттэриттэн бэйэлэрэ улаханнык мөлтөөтүлэр.

«Күүстээххэ күүстээх көрсүөҕэ» диэн этии аҥардастыы айбардааһын куруук салҕанан бара турбатын, күүһүнэн, бардамынан өртөйүү киһилии быһыы буолбатын, хайаан да хардата кэлэрин быһаарар. Бу этии ханнык баҕарар баттааһыҥҥа сөп түбэһэр утарсар күүс хайаан да үөскүүрүн биллэрэр уонна үөрэхтээх дьон бары билэр физика төрүт сокуонугар сөп түбэһэр.

Сэбиэскэй былаас сабыдыалынан киһи барыта тэҥ диэн үөрэҕи тутуһууттан уонна олох көнөн, баай-мал, хамнас эбиллэн барыытын сыыһа сыаналааһынтан, билигин биһиэхэ оҕону иитии-үөрэтии атын хайысханан, баайдардыы үөрэтиинэн баран иһэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ киһи буол, киһилии быһыылан, туохха барытыгар киһилии, харыстаан сыһыаннас, көрсүө, сэмэй буол диэн этэн-такайан үөрэтии хаалан сылдьар. Дьон бары биллэр-көстөр аһара баай дьону үтүктэ, буолар буолбат саҥаны, киһи билбэтин айа, оҥорботун оҥоро сатааһыннара олоҕураары сылдьар.

Баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара тус-туспаларын салгыы ырытыы, бу икки өрүттэр оҕону иитэр-үөрэтэр ньымалара икки аҥы хайысхалаахтарын быһаарар. Баай дьон оҕолорун сымнаҕастык, атаахтык иитэннэр хас да көлүөнэнэн мөлтүүргэ, эстэргэ тиийэр буоллахтарына, үлэһит дьон оҕолоро тулуурдара, дьулуурдара, үлэһиттэрэ баһыйан сайдыыны, байыыны сыыйа-баайа, кэлэр көлүөнэлэрэ ситиһэллэр, өйдөрө-санаалара туруктаах буолан быстах быһыыларга киирэн биэрэллэрэ аҕыйах, ол иһин ахсааннара куруук эбиллэн иһэр.

Сахаларга киһи майгынын уратытын быһаарар сэмэй диэн тыл баар. Сэмэй диэн бары сиэри тутуһар, киһи быһыытын аһара барбат, сыыһа-халты туттубат, дьону кытта сыһыаныгар сымнаҕас, бэйэтэ көрсүө, олохтоммут бэрээдэги кэспэт, сокуоннары тутуһар, тугу барытын оҥороругар урукку уопуту табан туһанар киһини ааттыыллар. Yгүс ахсааннаах үлэһит дьон көрсүө, сэмэй майгылаахтар.

Yлэһит киһи оҕотун үөрэтэр ньымата баай киһи оҕотун үөрэтэриттэн олус улахан уратылаах. Ол уратыта «Барыга-бары аһара барыма», «Куһаҕаны, айыыны оҥорума», «Киһи быһыытын, сиэри кэһимэ» диэн этиилэргэ олоҕурар. «Барыга-бары аһара барыма, тэҥнэһиини хамсатыма, алдьатыма» диэн Айылҕа тутаах көрдөбүлүн үлэһит дьон эрэ толороллор. Үлэһит дьон, аймахтар олус уһун үйэлээхтэр, олохторун уһуна хас да уонунан көлүөнэлэри аһара барар. Кэлэр көлүөнэлэрин кыра эрдэхтэриттэн туруктаах өйгө-санааҕа, үлэҕэ-хамнаска иитэн-үөрэтэн улаатыннараннар оҕолоро быстах быһыыга киирэн биэрэллэрэ аҕыйах, арыгыга, наркотикка соччо ылларбаттар. Кэмигэр кэргэннэнэн, ыал буоланнар оҕолоро, аймахтара элбиллэн, тэнийэн иһэллэр.

Yлэһит дьон оҕолорун үлэҕэ үөрэтиилэрин төрүтэ итинник. Төрөппүттэрэ оҕолорун батыһыннара сылдьан, бэйэлэрэ хайдах оҥороллорун үтүгүннэрэн үлэлэтэ үөрэттэхтэринэ бэйэлэрин курдук үлэһит дьон буола улаатыннарар кыахтаналлар.

Yлэһит дьон оҕолорун өйүн-санаатын кыра эрдэҕинэ куһаҕаны оҥорорун хааччахтаан, аһара барбатын хааччыйан, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн сиэри-туому тутуһуннараллар. Кинилэр оҕолорун иитиилэрэ, үөрэтиилэрэ бу курдук сайдан барар:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Мин курдук оҥор» диэн үтүгүннэрэн, батыһыннаран бэйэтэ тугу барытын хайдах оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэр. Бу үтүктэн үөрэниитэ үгэскэ кубулуйан ийэ кутун үөскэттэҕинэ оҕото үлэһит буола улаатар кыахтанар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн туһалаах дьыалалары оҥорорго үөрэтэн, «Туһа киһитэ» буолар өйү-санааны иҥэрии, кыайар үлэтин үлэлэтэ, «Мин курдук оҥор»,- диэн этэн, үтүгүннэрэн үөрэтии үлэлииргэ үгэһи үөскэтэн үлэһит киһи буола улаатарыгар олук буолар.

2. Оҕо улаатан өйө-санаата эбиллэн истэҕинэ «Айыыны, куһаҕаны оҥорума», «Айыы диэмэ» диэн өйө-санаата аһара барарын хааччахтыыр уонна «Киһи буол» диэн киһи буолар баҕа санааны иҥэрэр, киһи оҥорор бары быһыытын барытын киһилии оҥорорго үөрэтэр.

3. Оҕо үөрэнэн улахан киһи оҥорорун барытын сатыыр, билэр буоллаҕына, бэйэтэ саҥаны арыйар, онтун туһаҕа таһаарар кыаҕын хааччахтаабат. Арай бу саҥаны айыыларбыт сиэри, киһи быһыытын аһара барбат буолуулара хаһан баҕарар ирдэнэр. Үлэһит киһи оҕото улаатан истэҕинэ кыра эрдэҕинэ үөрэммит үгэстэрэ, ийэ кута тутарыттан, тохтоторуттан, сиэри-туому тутуһар, аһара барбат, аһара туттубат киһи буола улаатан олоҕун уһуннук, киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Маннык иитиилээх оҕо олоҕун устата быстах быһыыларга киирэн биэрбэт олохтоох, туруктаах өйдөөх-санаалаах киһи буола улаатар. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэнэн тулуура, дьулуура сайдан, баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа улаатар. Аан дойду бары таҥараларын үөрэхтэрэ өй-санаа аһара барбатын хааччыйаллар, таҥараттан ордук өйдөөх киһи суох диэн этэн, итэҕэйээччилэр өйдөрө-санаалара киһи быһыытын аһара барбатыгар үөрэтэллэр.

Саха дьонун үөрэхтэрэ уол оҕону аҕа эрэ үөрэтэн туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар тириэрдэрин быһаарар. Бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн үөрэнэрэ өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэригэр олоҕурар. Уол оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр киһитэ, аҕата баар буолара, иитэрэ-үөрэтэрэ олус наадалааҕын биллэрэр.

Уол оҕо саҥаны, билбэтин оҥоро охсор кыаҕа элбэҕинэн сыыһа-халты туттунара хайаан да элбэх. Уол тугу эмэ сыыстаҕына урут бэйэтэ сыыһан, эрэйдэнэн үөрэммит аҕата, эр киһи эрэ таба өйдөөн, хам баттаан, аһара мөҕөн кэбиспэккэ, хата хайдах таба оҥорорго көрдөрөн, көмөлөһөн биэрэринэн атынынан, атыттар үөрэхтэринэн кыайан солбуллубат.

Кыыс оҕо барыта ийэлээх. Ийэтэ көрөн-истэн, батыһыннара сылдьан бэйэтин үтүгүннэрэн, тугу билэригэр-көрөрүгэр оҕотун хаһан баҕарар үөрэтэ сылдьар. Кыыс оҕо ийэтин көрөн, кини тугу оҥорорун үтүктэн иһэр буолан өйө-санаата үгэстэргэ үөрэниитэ туруктаах, быстан хаалбат, улаатан өйүн-төйүн булуор диэри биир тэҥник салҕанан барар. Кыыс оҕо кыра эрдэҕиттэн үгэстэргэ үөрэнэн, ийэ кута иитиллэн өйө-санаата уол оҕотооҕор туруктаах буола улаатар кыаҕа улахан. Билигин эдэр кыргыттар ыар, хара буруйдары оҥоруулара оҕону иитии, үөрэтии төрдүттэн сыыһа хайысханан баран иһэрин, "айыы үөрэҕин" сыыһатын биллэрэллэр.

«Омук олоҕун үөрэҕэ дьахталларыттан тутулуктаах» диэн этии олохсуйбут үгэстэргэ үөрэниигэ олоҕурар. Олох үгэстэрэ ийэтиттэн кыыһыгар бэриллэн иһэр суоллара быстан хаалбаттар. Ийэ куруук баар. Дьахталлар олох үөрэҕэр үөрэниилэрэ эр дьоннооҕор быдан олохтоох, бигэ тирэхтээх. Ийэ бэйэтин төрөөбүт тылынан саҥарарга, бэйэтин «Ийэ» диэн ааттатарга оҕото кыра, саҥа саҥаран эрдэҕинэ үөрэтэр кыахтаах. Бэйэтин ытыктабыллаахтык «Ийэ»,- диэн ыҥырарга үөрэттэҕинэ оҕото кинини ытыктыыра, сыаналыыра эбиллэрин саха дьахталлара билэллэрэ, олохторугар туһаналлара ордук буолуо этэ. Оҕолорун өйө-санаата туруктаах, тулуурдаах буола улааттаҕына бэйэлэрэ абыраныа, кэлэр көлүөнэлэрэ салгыы сайдар кыахтаныахтара этэ. Дьахталлар бэйэлэрэ атын омук буола, атыннык саҥара сатаабатахтарына саха омук тыла хаһан даҕаны эстэн сүтэр кыаҕа суох.

Дьахтар эр киһитин ытыктыыр, эрэнэр, итэҕэйэр буоллаҕына оҕотугар аҕатын ытыктабыллаахтык «Аҕа» диэн ыҥырарыгар үөрэтиэн сөп. Оҕо төрөппүттэрин ким диэн ааттаан ыҥырара олус улахан суолталаах. Дорҕооннор киһи өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар быһаччы дьайаллар. «Ыы» дорҕоонтон ытааһын үөскээн тахсара, «Рр» дорҕоонтон кыыһырыы, ырдьыгынааһын үөскүүрэ хаһан да уларыйар кыаҕа суох.

Төрөппүттэр оҕолоро, сиэннэрэ, кэлэр көлүөнэлэрэ ытыктыахтарын, этэр тылларын истиэхтэрин, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатыахтарын баҕарар буоллахтарына иитиигэ, үөрэтиигэ улахан суолтаны биэрэн, оҕо саҥа саҥарыаҕыттан саҕалаан бэйэтин ким диэн ааттатарын быһаарыннаҕына табыллар. Саха буолуу аан маҥнайгы саҥарар тыллартан, ийэни, аҕаны ким диэн ааттаан ыҥырартан саҕаланар. Киһи буолуу диэн оҕо бары оҥорор быһыыларын барыларын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор, сыыһа-халты туттубат буоллаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтаах өй-санаа сайдыытын бэлиэтэ буолар. (1,40).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.