Сахалар Күн таҥаралара

Күн сахалар саамай улахан, үрдүк таҥаралара. Үрүҥ Күн диэн ааттанар. Саас халлаан сылыйан барыыта “Күн уоттанан эрэр” диэн этиинэн билиниллэр. Кырыалаах кыһын кэнниттэн итии күннээх сандал саас эргийэн кэлиитэ үөрүүнү, үчүгэйи аҕалан Күнү таҥараҕа кубулуппут. Таҥара Үрүҥ Күн диэн ааттанара үчүгэй үгэстэри үөскэтэринэн быһаарыллар.

Саха дьахталлара бэргэһэлэрин сүүһүгэр иилинэр төгүрүктэрэ, түөстэрин киэргэлигэр баар төгүрүктэрэ уонна боотурдар түөскэ кэтэр куйахтарын улахан төгүрүгэ бары Күн диэн ааттаналлар. Сахалар Күнү айылҕа төрүт тутулугунан ааҕалларын Үрүҥ Күн диэн ааттыыллара биллэрэр. Үрүҥ Күн ойуутун Саха сирин былааҕын сүрүн бэлиэтинэн ылыммыттара сахалар Күн дьоно буолалларын, Күн таҥаралаахтарын дьоҥҥо барыларыгар көрдөрөр.

Сахаларга таҥаралара элбэх. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит, оччотооҕу хаалыылаах кэмҥэ туттулла сылдьыбыт таҥаралар, дьон баҕа санаалара билигин да умнуллан хаалан хаалбаккалар саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар билигин да иҥэн сылдьаллар. Аныгы, сайдыбыт тупсубут үйэҕэ олус былыргы таҥаралар дьон өйүгэр-санаатыгар туох да туһалара суохтар. Аныгы үөрэхтээх киһини “Суор курдук буол” диэтэххэ таба өйдөөбөккө өһүргэниэн сөп.

Дьон үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааларыттан үөскээбит киһи таҥаралар билигин Аан дойдуга сайдан, баһылаан сылдьаллар. Дьон бары кэриэтэ үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааларын ситиһэр кыахтаммыттарыттан аны саҥа, Күн таҥара дьоҥҥо наада буолла. Билигин айылҕа уларыйан иһэрэ түргэтээн айылҕаны харыстыыр санаалаах дьон элбээн иһэллэр.

Сахалар таҥара туһунан билиилэрэ олус былыргы, саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕиттэн ыла тэнийэн, тарҕаммытыгар сөп. Таҥ диэн төрүт сахалыы тыл. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан таҥ диэн тыл икки араас суолталаах:

- туох эмэ оҥоһугу, массыынаны чаастарын холботолоон үлэлиир, туттуллар гына оҥор;

- тугу эмэ аттаран таһаар, ай.

Өй-санаа үөрэҕэ былыр-былыргыттан сахалыы тылынан таҥара үөрэҕэ диэн ааттаныыта бэйэтэ туспа быһаарыыга наадыйар.

Тенгрианство диэн үөрэх сахалыы таҥара, таҥара үөрэҕэ диэнтэн үөскээн тахсыбыт. Нууччалар аан маҥнай бэйэлэрин православнай таҥараларын үөрэҕин сахаларга тарҕатаары “бог” диэн ааттааҥ диэн төһө эмэ этэ, ыга-хаайа сатаабыттарын иһин, сахалар өй-санаа үөрэҕэ таҥара үөрэҕэ диэн ааттанарын былыр-былыргыттан билэллэриттэн таҥара диэн ааттыылларын уларыппатахтар, саҥа киирэр нууччалар “богтарын” үөрэҕин сахалыы тылынан таҥара үөрэҕэ диэн ааттаабыттар. Бу быһаарыы дакаастабылынан сахаларга Буох Диэхсин диэн ааттаах киһи баар буола сылдьыбыта сурукка киирбитэ буолар. Бу киһи сахаларга нууччалар “богтарын” “Буох диэн” этиҥ диэн элбэхтэ этэ сатаабытын, күлүү гынан хос ааттаан кэбиспиттэрэ иҥэн хаалбыт.

Таҥара диэн тыл ким эрэ хомуйара, таҥара, холбуура диэн быһаччы өйдөбүллээх. Түүллэри үөрэтии түмүгүнэн хас биирдии туспа үгэс буолбут өйдөбүл бэйэтэ туспа сылдьар кыаҕа быһаарыллыбытын кэннэ, элбэх үгэстэртэн өй-санаа хомуллан, таҥыллан үөскүүрэ билиннэ. Таҥара диэн өй-санаа үөрэҕэ уһун үйэлэргэ элбэх көлүөнэлэр үөрэхтэриттэн, билиилэриттэн, үгэстэриттэн хомуллан, таҥыллан үөскээбитин таҥара диэн аата биллэрэр. Сахалар былыргы таҥаралара элбэхтэр эрээри аныгы киһи сайдыытыгар киһи таҥараттан уратылара туһалара аҕыйах. Билигин дьоҥҥо туһалыылларынан элбэх ахсааннаах киһи таҥара үөрэхтэрэ биллэллэр.

Санаа олус кыра, умнуллан, суох буолан хаалар дии саныыр сыыһа. Санаа мунньулуннаҕына, хатыланнаҕына күүһүрэр, үгэскэ кубулуйдаҕына умнуллубат, киһини бэйэтин салайар кыахтанар. Үгүс үгэстэртэн хомуллан, таҥыллан киһиэхэ кута үөскүүр. Өй-санаа биир бөлөҕө үгэс, бэйэтэ туспа сылдьар кыахтанара түүлгэ көрөн араарыллар.

Кут диэн киһи этин сиинин быһаччы хамсатарга аналлаах өй-санаа түмсүүтэ ааттанар. Сахалар киһиэхэ үс кут баарын уонна бу куттар бэйэ-бэйэлэригэр хайдах сыһыаннаһалларын быһааран билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Салгын кут үөрэнэр, ийэ кут үгэстэргэ иитиллэр буоллахтарына, буор кут эрчиллэн үөрүйэх буолар. Куттар тустарынан “Кут-сүр үөрэҕэ” үлэттэн билсиһиллэр.

Өй-санаа бу куттар курдук хомуллан, таҥыллан үөскүүрүн сахалар билэннэр таҥара диэн баҕа санаа мунньуллуутун, үгэс буолуутун ааттаабыттар. Таҥара диэн мунньуллубут, таҥыллыбыт, өссө күүһүрбүт, үгэс буолбут өй-санаа буолара быһаарыллар.

Таҥара диэн сахалар өй-санаа туһунан үөрэхтэрэ. Саха тылынан таба этиллэр, суолтата уонна өйдөбүлэ эмиэ сөп түбэһэр. Таҥара үөрэҕэ баар буолуута оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэригэр, олоҕор туһанарыгар аан маҥнай улахан дьону үтүктэн үөрэнэрэ туһата улаханын биллэрэр. Оҕо үтүө, үчүгэй быһыылары оҥорууну улахан дьонтон ылынан, олору үгэс оҥостунан ийэ кутугар иҥэринэн, иитинэн улаатара уонна үчүгэй санаалары санаан салгын кутун, өйүн-санаатын киһилии суолунан сайыннарарыгар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.

Былыр-былыргыттан дьон өйө-санаата сыыйа-баайа сайдан, үүнэн, үрдүкү сайдыыны ситиһэн иһэр бэлиэлэринэн өй-санаа үөрэҕэ кэмиттэн кэмигэр, сайдан, үүнэн, тупсан иһиититтэн аата, сыала уларыйан биэрэрин таҥара аата кэмиттэн-кэмигэр уларыйан иһэрэ биллэрэр. Олус былыргы кэмнэргэ дьон саҥа сайдан истэхтэринэ, бултаан эрэ аһыыр эрдэхтэринэ таҥаралара араас улахан кыыллар, көтөрдөр буолар эбит буоллахтарына, кэлин өй-санаа сайдан, тупсан иһиитэ үчүгэй киһи таҥара баар буоларыгар билигин тириэрдибитин Будда, Христос уонна Аллах диэн ааттарынан элбэх дьон билинэллэр.

Өй-санаа сайдан истэҕинэ ситиһэ сатыыр баҕа санаа уларыйарынан дьон таҥаралара эмиэ уларыйан биэрэн, саҥа таҥаралар үөскээн испиттэр. Сахалар бэйэлэригэр холбоспут атын омуктары ыкпатах, бэйэлэрин өй-санаа үөрэхтэрин эрэ ордорон атыттарга соҥнуу сатаабатахтарын бэлиэтээн элбэх таҥаралаах буолбуттар.

Өй-санаа үөрэҕэ биир кэмҥэ, ким эрэ салайыытынан үөскээбэт, баар буолбат, уһун үйэлэргэ үгүс дьон олохторун үөрэҕиттэн, уопутунан хомуллан олоххо киирэн иһэр. Киһи быһыылаах, көрсүө, сэмэй майгылаах дьон олоххо, үлэҕэ-хамнаска оҥорор ситиһиилэрэ элбиириттэн, уһун үйэни ситиһэр кыахтаналларыттан оҕолоро киһи быһыылаах буола улаатыахтарын баҕарар төрөппүттэр үөрэхтэриттэн хомуллан, таҥыллан таҥара үөрэҕэ үөскүүр. Олус уһун үйэлээх саха тылыгар иҥэн сылдьар олох уопутун, өс хоһооннорун, кынаттаах этиилэри хомуйдахха таҥара үөрэҕэ арыллан тахсан, биллэн, оннугар түһэн иһэр.

Сахалыы киһи таҥара үөрэҕэр киирсэллэр:

1. Киһи буолуу үөрэҕэ. Бу үөрэх оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан киһини үтүктэн үөрэнэн киһи буолууну ситиһиэр диэри туһалыыр.

2. Киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу. Киһи буолууну ситиспит оҕо хаһан да аһара барбакка, аһара туттубакка өлүөҕэр диэри тутуһа сылдьар үөрэҕэ киһи быһыылаах буолуу, сиэри тутуһуу диэн ааттанар.

Оҕо улаатан өйө-санаата, туттунар быһыыта сайдан иһиитэ улахан киһи оҥорор быһыыларын үчүгэйдик, тупсаҕайдык оҥоро үөрэнэриттэн быһаччы тутулуктаах. Бу, улахан киһи оҥорор бары быһыыларын үчүгэйдик, табатык оҥоро үөрэннэҕинэ, оннук үгэстэр үөскээтэхтэринэ, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Улахан киһи оҥорор быһыыларын оҕо табатык оҥоро үөрэниитэ, көрсүө, сэмэй буолуута киниттэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.

Сахаларга киһи буолуу үөрэҕэ сайдыыта оҕо улаатан иһэн өйө-санаата уларыйыытын билэллэрин биллэрэр. Итини тэҥэ оҕо үтүктэр, батыһар киһитэ үчүгэй быһыылаах киһи буоллаҕына, бэйэтэ кинини үтүктэн үчүгэй майгылаах, быһыылаах буола улаатар кыахтанар. Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ үчүгэй киһи таҥара, баҕа санаа киһитэ баара ордук туһалааҕа биллэр, киһи баҕа санаатын толороору олоҕу олороруттан үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир.

Сахалар олохторун үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн айылҕа тутаах сокуонугар сөп түбэһэр. Сахалар бары бу этиини тутуһаллар. Киһи өйө-санаата, мэйиитэ биир буоларынан, онтон оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсалларыттан өйү-санааны быһаарар айыы диэн тыл соҕотох уонна икки аҥы; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллэрин холбуу иҥэринэн сылдьар.

Бас иһигэр саныыр санаа ай диэн тылынан этиллэр буоллаҕына, ол санааны илэтигэр оҥорон таһаардахха “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэҥҥэ уларыйан, куһаҕан өттө улааппытын биллэрэр. Киһи бэйэтэ оҥорор быһыыларыттан ордук улахан сэрэхтээх буолуохтааҕа быһаарыллар.

Сахалар олус былыргы кэмҥэ, саҥа, улахан таҥаралар үөскүөхтэрин быдан иннинэ үөскээбит, олоҕун булуммут, өйгө-санааҕа сөп түбэһэр таҥара үөрэҕин атын, буккуллубут, улахан таҥара үөрэхтэрэ кылапачыгастара элбэҕинэн баһыйалларыттан билбэтэҕэ буолаллар. Таҥара үөрэҕэ айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕин билинэриттэн, тутуһарыттан өй-санаа икки аҥы арахсыытын үөскэппэт. Өй-санаа кэмиттэн кэмигэр уларыйан, эргийэн биэрэр уратытын сахалар билэннэр олохторугар туһанар буоланнар, маннык уһун үйэни ситиһэр кыахтаннылар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи өйө-санаата сайдыытыгар ордук сөп түбэһэрин икки тус-туспа киһи таҥара баара биллэрэр. Сымнаҕас майгылаахтар таҥаралара Үрүҥ Аар тойон буоллаҕына, кытаанах майгылаахтар, эр дьон таҥаралара Улуутуйар Улуу тойон буолар. Кырыалаах кыһыннаах сахабыт сиригэр кытаанах санааны иҥэрэр Улуу тойон таҥара эрэ дьон олоҕу сайыннаралларыгар кыах биэрбит. Бу таҥараны умнан тыа сирин ыарахан үлэлэрин кыайар кыахтаах дьон аҕыйаатылар.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини быһаччы тутуһар сахалар Күн таҥара үөрэҕэ сайдан, тупсан иһэр, демократия үөрэҕин тутуһар сайдыылаах дьон-аймах таҥаралара буолар кэмэ кэлэн иһэр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиһэр буолбуттарын кэннэ киһи; Будда, Христос, Муhаммед таҥаралар суолталара түһэн иһэрин тэҥэ араас улахан хайдыһыылары үөскэтэ сатыыр кэмнэрэ кэлэн иһэр. Бу хайдыһыылары суох оҥорор туһуттан уонна билигин айылҕа уларыйыыта биллэрдик түргэтээн иһэринэн айылҕаны харыстыыр санаа улаатарынан, дьоҥҥо барыларыгар дьайыыта тиийэринэн Күн таҥара саҥалыы сайдар кэмэ тиийэн кэллэ. Күн таҥаралаах, Күн таҥара үөрэҕин тутуһар сахалар дьон сайдыыны ситиһиилэригэр инники күөҥҥэ тахсар кыахтаннылар. (1,83).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.