Бикипиэдьийэ

Саха сиригэр 1941-1945 сыллардааҕы сут

Саха сиригэр 1941—1945 сыллардааҕы сут — Иккис Аан дойду сэриитин кэмигэр Саха сиригэр тахсыбыт улахан хоргуйуу.

1941 сылтан 1945 сылга диэри Саха сиригэр төһө киһи хоргуйан өлбүтэ чопчулана илик. Бу төрүөтүнэн ол саҕанааҕы кистиир бэлиитикэ ыытыллыбыта буолар. Оччотооҕу отчуоттарга өлбүттэри араас ыарыыга ыалдьан өлбүт курдук көрдөрөллөрө, бэл көннөрү дьон, онтон сылтаан, аччыктаан өлбүт дьону «дьэҥкэрэн өлбүт» диэн ханарытан ааттыыра. «Сүрүннээн оҕолор уонна кырдьаҕастар өлбүттэрэ», — диир устуорук В. Пестерев.

Суруналыыс Д. В. Кустуров архыыптан булан бэчээккэ таһаарбыт «Справка о естественном движении населения Якутской АССР» табылыыссатыгар 1940 сылтан 1944 сылга диэри төһө киһи төрөөбүтэ, өлбүтэ, аармыйаҕа ыҥырыллыбыта, фронтан бааһыран төннүбүттэр уонна араас буруйга эриллэн хаайыыга барбыттар ахсааннара оройуоннарынан ыйыллыбыт. Ол курдук 1939 сыллааҕы биэрэпис быһыытынан, Саха сиригэр 413115 киһи олорбут эбит буоллаҕына, 1945 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр 357494 киһи буолбут. Сэрии устатын тухары 71080 киһи араас төрүтүнэн өлбүт. Аармыйаҕа барыта 59301 киһи ыҥырыллыбыт. Фронтан 4022 киһи бааһыран төннүбүт. Суукка 67643 киһи дьыалата көрүллүбүт, кинилэртэн 53938 киһи араас сылга хаайыыга угуллубут.

1941—1944 сылларга Совнарком бэрэстээтэлин солбуйааччытынан олорбут С. З. Борисов «Алмазы и вожди» диэн кинигэтигэр Саха сиригэр 40 тыһыынча киһи хоргуйан өлбүтэ диир.

Чинчийээччи С. И. Сивцева сэрии сылларыгар 65 тыһыынча киһи өлбүтэ диэн көрдөрөр. Онтон 5593 киһи сэлликтэн, араас сыстыганнаах ыарыыттан — 2013. Оттон «атын биричиинэттэн» 51366 киһи өлбүтүн туоһулуур.

СӨ Национальнай архыыбын үлэһитэ Н.С. Степанова 2005 сыллаахха тахсыбыт ыстатыйатыгар 1941-1944 сылларга тыылга барыта 58962 киһи өлбүтэ, ол иһигэр тыа киһитин ахсаана 43364 диир[1].

Хоргуйууга хабыллыбыт сирдэр уларыт

Уус-Алдаҥҥа киһи ахсаана 1940 сыл тохсунньутугар 16 тыһ. киһи эбит буоллаҕына, 1942 сыл бэс ыйыгар (икки аҥаар сыл иһигэр) 11 тыһыынча буолбут. Дьон Таатта, Чурапчы, Мэҥэ-Хаҥалас уонна Амма улуустарыгар аҕыйаабыттар [2]

Дьон аччыктаан өлүүтэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барытынан баар этэ диир чинчийээччи С.И. Сивцева, ордук күүстээх хоргуйуу киин уонна арҕаа улуустарга (Амма, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Куорунай, Мэҥэ-Хаҥалас, Нам, Ньурба, Сунтаар, Таатта, Уус-Алдан, Чурапчы) буолбут[3][4] [5] [6].

Хоргуйуу 1940 сылтан саҕаламмыт. Бу сыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 12118 киһи өлбүт. Оруйуоннартан дьон өлүүтэ ордук Сунтаар улууһугар тахсыбыта диир Н.С.Степанова, ол курдук 1940 с. - 706 киһи өлбүт, оттон сэрии сылларыгар 1941-1944 сылларга барыта 4500 киһи өлбүт:

Оройуон 1940 сыллаахха өлбүттэр 1941-1944 сыллаахха өлбүттэр
Сунтаар оройуона 706 4500
Мэҥэ-Хаҥалас 791 3534
Ньурба 752 3552
Уус Алдан 626 3322
Бүлүү 420 2848
Таатта 673 2370
Үөһээ Бүлүү 430 2848
Чурапчы 590 2301

Хоргуйуу төрүөттэрэ уларыт

Устуорук В. Пестерев хоргуйуу маннык төрүөттэрин ааттыыр[7]:

  1. 1940-1941-1942 сылларга улахан кураан түһэн от, бурдук үүммэтэҕэ, аһыҥа ыспыта.
  2. Холкуостаахтарга хайаан да төлөнүөхтээх нолуоктар, түһээннэр, булгуччулаах заемҥа сурутуу, фроҥҥа таҥас хомуйуу, сэрии сэбигэр харчы хомуйуу аһара элбэхтэрэ.
  3. Өрөспүүбүлүкэ дьаһалтатын алҕастара уонна олохтоохторго сиэрэ суох кытаанах сыһыана.
  4. Сэрии саҕаланыаҕыттан дойду экэниэмикэтэ айгыраабыта, ас-таҥас кэлэрэ тохтообута.

Маны таһынан В. Н. Луковцев суруйарынан[8] «аһатыах-сиэтиэх чэгиэн-чэбдик, эдэр-хоһуун үлэһит дьон Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ барбыттара, тыаҕа кырдьаҕас оҕонньоттор, эмээхситтэр, дьахталлар уонна оҕолор хаалбыттара. Кинилэр үлэни кыайбаттара… Куорат олохтоохторо, оройуон киинин сулууспалаахтара „нуорма“ килиэп, арыы, саахар, эт ылаллара. Оттон тыа олохтоохторугар — колхозтарга туох да нуорма диэн суоҕа./…/»

Саха өрөспүүбүлүкэтин уонна Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын 1939-1943 сс. салайбыт дьон уларыт

Быһаарыылар уларыт

  1. ↑ Сэрии сылларыгар хоргуйуу. Н.С. Степанова // "Орто дойду сонуннара", 2005, бэс ыйын 16 к. (Н.С. Степанова, История чахчылара: суругунан суруллубут суоруллубат. Ыстатыйалар, Дь., Бичик, 2013)
  2. ↑ РГАСПИ. Ф.17. Оп.121. Д.138. Л.101. (КиберЛенинка: С.И. Сивцева. Социальная политика в Якутии в Годы великой отечественной войны. Вестник Северо-Восточного федерального университета им. М.К. Аммосова, 2010
  3. ↑ НАРС(Я). Ф.И.70. Оп.69. Д.1974. Л.103. (КиберЛенинка: С.И. Сивцева. Социальная политика в Якутии в Годы великой отечественной войны. Вестник Северо-Восточного федерального университета им. М.К. Аммосова, 2010
  4. ↑ Архив Территориального органа ФСГС по РС(Я). Ф.70. Дело «Пятилетний план восстановления и развития народного хозяйства Якутской АССР на 1946-1950 гг. Население и труд». КиберЛенинка: https://cyberleninka.ru/article/n/sotsialnaya-politika-v-yakutii-v-gody-velikoy-otechestvennoy-voyny
  5. ↑ Якутия: XX век в зеркале статистики. - Якутск: Сахаполиграфиздат, 2001. - 293 с. (КиберЛенинка: С.И. Сивцева. Социальная политика в Якутии в Годы великой отечественной войны. Вестник Северо-Восточного федерального университета им. М.К. Аммосова, 2010
  6. ↑ Статистика: взгляд через столетия: 375 лет вхождения Якутии в состав России. - Якутск: Офсет, 2008. - 576 с. (КиберЛенинка: С.И. Сивцева. Социальная политика в Якутии в Годы великой отечественной войны. Вестник Северо-Восточного федерального университета им. М.К. Аммосова, 2010
  7. ↑ Саха сирэ 1941—1945 сылларга // Киин куорат хаһыат, 2010 с. олунньу 18 күнэ, 7(547) №, 19 сирэй
  8. ↑ «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат». В. Н. Луковцев, Бичик, 2001 с. 243 сир.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Саха_сиригэр_1941-1945_сыллардааҕы_сут&oldid=347318»