Сомоҕолоһуу

Сомоҕолоһуу диэн биир сыаллаах, биир санаалаах буолуу ааттанар.

Омук сайдыыта, ахсаана эбиллиитэ атын омуктуун холбостоҕуна эрэ үөскүүрүн сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһаналларын “Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук”, “Хаан тупсарыыта” диэн этиилэрэ баара быһаарар. Сахалар уһун кэмҥэ нууччалардыын бииргэ олорон, кинилэр тылларын, үөрэхтэрин баһылаатылар, ону тэҥэ, эт-сиин холбоһуута бааһынайдары үөскэтиитэ эмиэ элбэх. Арай бу икки тылланыы, икки омук өйүн-санаатын баһылааһын омук иһигэр хайдыһыыларга тириэрдэрин “Үс саха үөскээһинэ” диэн этии баара быһаарар.

“Үс саха үөскээһинэ” диэн үлэҕэ быһаарбыт курдук тус-туспа итэҕэллээх икки омук дьоно бииргэ олорон бэйэ-бэйэлэрин кытта холбостохторуна, икки омуктар үстүү аҥы арахсаллар, “Үс аҥы бардылар” диэн этии ону быһаарар. Бу арахсыы кэнниттэн хайалара баһылаан, салайан, сайдан барара хаттаан быһаарыллар кыахтанара омуктарга улахан хамсааһыны үөскэтэллэр. Омуктар сайдыыларын сокуона дьайыытын билигин, иһитиннэрэр, биллэрэр тиэхиникэ сайдыбыт кэмигэр ордук биллэр.

Бу кэмҥэ арабтар сайдар, үүнэр кэмнэрэ кэлэн, ол омуктарга улахан хамсааһыннар саҕаланнылар.

Сахалар билигин икки омук тылын баһылааннар, өйдөрө-санаалара сайдыыта үрдүк таһымҥа тахсыбытынан, бу арахсыы кэлиитигэр нууччалары баһылыыр оруолу ылар кыахтаныахтарын сөбө билиннэ. Бу үөскээбит кыаҕы омук сайдыытыгар таба туһаныы ирдэнэр көрдөбүл буолла.

Биир санаалаах дьон бииргэ түмсэр кыахтаахтар. Саха сирин харыстааһын хас биирдии саха киһитин ытык иэһэ буолар кэмэ кэллэ. Саха сирин үрэйиигэ, саха тылын мөлтөтүүгэ тула өттүттэн түһүнүү салҕанан баран иһэрин түмсүүлээх буоллахха, сахалыы таҥара итэҕэлин оннугар түһэрдэххэ, саҥа “Харыстас” таҥараны олоххо киллэрдэххэ эрэ тохтотуохха сөп.

Саха сиригэр өй-санаа туһунан үөрэх сэбиэскэй былаас суох оҥорбутуттан ыла хаалан, умнуллан сылдьар. Өй-санаа уратылара киһи олорор олоҕуттан быһаччы тутулуктаахтар диэн бары үөрэхтээхтэр этэллэр. Олох уратылара өй-санаа уратыларын үөскэтэллэрэ хаһан да хаалан хаалбаттар.

Россия киэҥ киэлитин алта гыммыт биирин ылар киэҥнээх сиргэ олорор саха дьоно бары биир тыллаахтарын иһин, бары биир өйдөөхтөр-санаалаахтар диэн этэр кыаллыбат. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн баай-мал үллэһиллэн дьадаҥылар уонна баайдар үөскээбиттэрин кэнниттэн, бу дьон өйдөрө-санаалара эмиэ тус-туспа арахсалларын билинэр кэллэ. Баай киһи «Бу үчүгэй», “Маны үтүктүҥ” диэн этэрэ уонна күн аайы туттар быһыыта дьадаҥы, үлэһит киһиэхэ хаһан да туолбат ыра санаата буолара олоххо баар буолла. Дьадаҥылар, үлэһиттэр баайдар, тойоттор араас этиилэрин ыраас мууска ылыммакка, улаханнык сиидэлээн баран, бэйэлэригэр туһалааҕын эрэ талан ылан ылыннахтарына табыллар.

Үөрэҕи-билиини нууччалартан ылыныы, барыга бары үтүктэ, батыһа сатааһын биир санааланыыга улахан охсууну оҥороруттан, билигин биир санаалаах буолуу өссө үөскүү, олохсуйа, оннун була илик. Тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарыыга нууччалар диэки тардыһыылаах тус-туспа арахсыы баара, биир санааланыы суох буолуутугар тириэрдэр.

Биир санаалаах, сомоҕолоһуулаах буолууга, бу үөскээбит өй-санаа уратыларын таба өйдөөн олоххо таба туһаныы, туһалаах өрүттэрин булан иҥэринии, сайыннарыы ирдэнэр.

Сахаларга “Үрүҥү – үрүҥ, хараны – хара” диэн этии былыргыттан баар. “Үрүҥү, хараны сатаан араарбат” буолуу олоххо таба суолу тутуһууну, киһи буолууну суох оҥорор. Омук бииргэ сомоҕолоһуута, биир санааланыыта үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн араарыытыттан, олоххо туһаныытыттан, биир тылынан ааттааһыныттан үөскүүр. Үчүгэйи, үрүҥү үрүҥ, онтон куһаҕаны, хараны хара диэһин биир өйдөбүллээх, биир тыллаах буолара уонна соннук туттуллара омук биир санаалаах, түмсүүлээх буолуутугар тириэрдэр кыахтаах.

Биир кэлим сомоҕолоһуулаах буолууну ситиһиигэ өй-санаа биир буолуутун, үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдөөн, ылынан, тус-туспа арааран олоххо туһаныы ирдэнэр. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмэ кэллэҕинэ эргийэн, уларыйан биэрэллэрин таба өйдөөн олоххо туһаныыга хайа да өттүгэр аһара барбат буолууну сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрин тутуһуу үөскэтэр.

Сахалар былыр-былыргыттан тутуһар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэрэ аан бастаан Күн уонна Сир халбаҥнаабат тутулуктарын быһаарар уонна өйгө-санааҕа сыһыаннаан куруук тутуһуллуохтаах.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии сахалыы «ай», «айыы» диэн тылларбытыгар иҥэн сылдьар. Бу «ай», «айыы» диэн тылларбыт үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу, бииргэ быһаараллара икки өрүттээх өйдөбүлү үөскэтэрин уларыппакка туһаныы биир өйдөөх-санаалаах буолууну төрүттүүр.

Бу өй-санаа үөрэҕэр атын омуктартан ураты билиибитин эстибит сэбиэскэй былаас саҕаттан нууччатыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара, учуонайдар суох оҥорор санааларын билигин да хааллара иликтэр, бу икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы билигин да уларытаары оҥостоллорун тохтотуу ирдэнэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕыйах ахсааннаах омуктары симэлитэн нууччаларга кубулутуу былаан быһыытынан ыытыллан испитэ. Саха буолуу букатыннаахтык бобулла сылдьыбытын тэҥэ, саха тылын хааччахтааһын бары өттүттэн ыытыллара, тылбытыгар куһаҕан өттүгэр дьайыылаах уларытыылары киллэрбиттэрэ.

Билигин «перестройка» уларыта тутуутун кэнниттэн сэбиэскэй былаас кэмигэр үчүгэйдик, далбардана, маанылана сылдьыбыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, нуучча тылын учууталлара уонна үгүс учуонайдар билигин даҕаны оччотооҕу, сэбиэскэй кэмнээҕи үөрэҕи салҕаан иһэллэр. Учууталлар, учуонайдар оҕолору сахалыы үөрэтиини хааччахтыы, аҕыйата сатыыр буоллахтарына, суруйааччылар уонна тыл үөрэхтээхтэрэ сахалыы өйү-санааны буккуйаннар "айыы үчүгэй" диэн албынныыллар.

Тыл үөрэхтээхтэрэ сахалар «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өйү-санааны быһаарар этиилэрин билбэттэрэ ордук хомолтолооҕун тэҥэ, бу билбэттэрин эдэрдэри, атын ыаллар оҕолорун үөрэтиигэ киллэрэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу биллэрэр айыы диэн тылбытын аҥардастыы үчүгэй эрэ оҥороору, онтон куһаҕаны туспа арааран «аньыы» диэн саҥа тылы булан туһаннара сатыыллара олус улахан сыыһа, сахабыт тылыгар, өй-санаа үөрэҕэр буккууру оҥороллор. Тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн саҥа тылы булан киһи биир баһынан, мэйиитинэн толкуйдаан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорорун бэлиэтиир айыы диэн соҕотох тылы икки аҥы араараары, икки тус-туспа тыл оҥороору оҥостоллор. Сахабыт тылын харыстыылларын оннугар алдьатар, үрэйэр санаалаахтар.

Өй-санаа үөрэҕин буккуйууну, айыы диэн тылбытын уларытыыны бары оҥорор, тутар үлэһиттэр, уустар утараллар. Тоҕо диэтэххэ, дьиэ иһигэр олорон кумааҕыны эрэ көрөр тыл үөрэхтээхтэринээҕэр үлэлии, ону-маны бэйэтэ тута-оҥоро сылдьар дьон айыыны оҥоруу диэн киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу буоларынан киһи олоҕор ордук кутталлааҕын уонна оҕону үөрэтиигэ табыллыбатын чуолкайдык арааран билэллэр, “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи бары үлэһиттэр тутуһаллар.

Уһун, хас эмэ тыһыынчанан сыллар усталарыгар сахалар киһи өйүн-санаатын, саҥаны айарын бэлиэтиир тыллара биир эрэ. Бу “ай” диэн тыл буолар. Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар буолан үчүгэйэ, куһаҕана соччо биллибэт буоллаҕына, киһи тугу эмэ илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, “айыы” диэн тылынан этиллэр. Бу тыл “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытынан бүтэрэ куһаҕан өттө улааппытын биллэрэр. Айыы диэн тылы элбэхтик туттар, улаханнык саҥарар дьон ытааһыҥҥа тиийиэхтэрэ.

Айыы диэн тыл киһи өйүн-санаатын, оҥорор быһыылара хайдахтарын быһаарар соҕотох тыл. Бэйэтэ икки өрүттээх; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айыыны холбуу иҥэринэн сылдьар тылы сатаан саҥарбатаҕа буолан дьону албыннаан икки аҥы араарыы, саҥа тылы, “аньыы” диэни булан киллэрэ сатааһын сахалар өйдөрүн-санааларын икки аҥы араарыыга, икки бастаах дьону оҥоро сатааһыҥҥа, сомоҕолоһуубутун суох оҥорууга аналланар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр сахалары суох оҥоро, симэлитэ сатааннар киллэрэ сатаабыт тыллара “аньыы” диэн тыл буолар. Бу “аньыы” диэн тыл сахаларга хаһан да суох этэ, ханнык да тылдьыкка киирбэтэҕэ.

Сахаларга “ан” диэн төрүттэн аны, анньыы диэн тыллар үөскүүллэр. Бу тыл өйү-санааны быһаарарга ханнык да сыһыана суох. «Ын» дорҕоон ыгыллартан, ынчыктыыртан атын ханнык да туһалаах хамнааһыны үөскэппэт, өйгө-санааҕа ханнык да сыһыана суох дорҕоон буолар.

Бу саҥа, урут суох тылы булан киллэрэ сатааһын сахалары үрэйэргэ, өйдөрүн-санааларын тус-туспа, икки аҥы араартыырга аналланарын билиэххэ наада. Туспа, атын омук тылынан ийэлэрин, аҕаларын, эһэлэрин, эбэлэрин ааттыыр, нууччалар үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны “грех” дииллэрин быһаччы үтүктэн, үчүгэйи “айыы”, онтон куһаҕаны “аньыы” диэн этэр саҥа, нууччатыйбыт омугу үөскэтээри, онон сахалары ыһаары, үрэйээри оҥостоллор.

Бу саҥа «аньыы» диэн тылы суох оҥоруу, аны туттубат буолуу сахалар үрэллэн иһиилэрин тохтотор. Өй-санаа үрэллиитин суох оҥоруу сахалар сомоҕолоһууларыгар, биир өйдөөх-санаалаах, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны биирдик өйдүүр түмсүүлээх омук буолалларыгар тириэрдэр кыахтаах.

Нууччалары быһаччы үтүктээччилэр саха тылын, өйүн-санаатын буорту оҥороллор, сахалары икки аҥы араара сатыыллар. Ол быһыылара остуоруйа диэн олохпут кэпсээнин саҥа “устуоруйа” диэн тылынан солбуйан, саҥа, ыраас лиистэн устуоруйалаах саҥа омугу үөскэтэ сатааһынтан биллэр. Айыы диэн тылы икки аҥы араарыы өйдөрө-санаалара туруга суох эдэрдэри үөскэтэн омук ахсаана өссө аҕыйыырыгар тириэрдиэн сөп.

Өй-санаа буккуллуута үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну икки аҥы араарыыттан, үчүгэйи атын, онтон куһаҕаны туспа тылынан ааттааһынтан үөскээн тахсар. Бу быһыы ордук улахан охсууну эдэрдэргэ оҥоруон сөп, оҥорор да кыахтаах. Айыы диэн тылы өрө тутуу эдэрдэр үчүгэйи уонна куһаҕаны табан араарбаттарыттан элбэх айыыны, саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро охсоорулар сыыһа-халты туттунуулары оҥороллоро элбээн, эдэр олохторун кылгатан кэбиһэр кыахтаналларыгар тириэрдэр.

Өйү-санааны икки аҥы арааран үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа тылларынан ааттааһын өй-санаа өйдөбүллэригэр, үөрэҕэр сөп түбэспэт, халыйыыны үөскэтэр. Киһи биир мэйиитинэн быһааран үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, иккиэннэрин хаһан баҕарар оҥорор кыахтаах. Бу сахалар былыр-былыргыттан илдьэ сылдьар ураты билиилэрэ, биһиги өй-санаа үөрэхпит төрүт тутулуга буолар. Ол иһин ордук күүскэ харыстанар.

Саха дьонугар урут ханна да суох «аньыы» диэн тылы булан киллэрэ сатааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн төрүт билиини суох оҥоро сатааһын буолар. Ол иһин сахаларга олус кутталлаах, улахан сыыһа, өйү-санааны халытыы буолар. Бу тылы нууччалары быһаччы үтүктэн «грех» диэн куһаҕаны оҥорууну бэлиэтээн этэллэрин үтүктэн киллэрэ сатыыллар, сахалыы айыы диэн тыл бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууну холбуу ылан бэлиэтиирин умуннараары, суох оҥороору сананаллар.

Киһи оҥорор үчүгэй уонна куһаҕан быһыыларын тус-туспа тылынан ааттааһын кэнниттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорор дьон тус-туспа баран арахсыахтарын сөп. Ырааҕы билгэлээн быһаардахха үчүгэй «айыы» диэн дьон уонна куһаҕан «аньыы» диэн дьон тус-туспа барыылара, арахсыылара саҕаланыыта саха дьоно үрэллиилэригэр тириэрдэр кыахтааҕа, түмсүүлээх буола, сомоҕолоһо сатыырга сөп түбэспэт.

«Айыы» диэн бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын харыстааһын, уларыппат буолуу сахалыы өйү-санааны, сахалары барыларын харыстааһын, бииргэ сомоҕолооһун диэн буолар. Сомоҕолоһуу, биир санааланыы төрүтэ ханна баарын булан, сыыһаны көннөрөр кыахтаныы саха дьоно үрэллибэттэрин, тус-туспа барбаттарын, биир санааланыыларын үөскэтэр. (1,103).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2015. - 128 с.