Төрөппүт оҕотугар эрэлэ
Сахаларга ыал буолуу үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн сайдыбыта, үгэстэри үөскэппитэ, бу кэмҥэ диэри уларыйбакка эрэ, уруккутун курдук тиийэн кэлиэн сөбүн, сэбиэскэй былаас быһа түһэн симэлитэ сыспыта. Ыал буолууга төрөппүттэр баһылыыр оруолу ылалларын суох оҥорон, эдэрдэр бэйэлэрэ ханна эрэ көрсүһэ түһээт, быстахтык быһаарыналларын олоххо киллэрбиттэрэ, чугас аймахтыылар кэргэн буолууларыгар тириэрпитин тэҥэ, дьадаҥылар “үчүгэйдэр” диэн этиилэрэ, бу хаалынньаҥ, мөлтөх үлэһит дьон сыппах өйдөрө-санаалара аһара баран тарҕаныыларын үөскэппитэ, ол иһин үлэ-хамнас чахчы кыаллыбат кэмигэр тириэрпититтэн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ эрээри, ол алҕас билигин да салҕанан иһэр.
Билигин ыал буолууну тэрийэр үөрэхпит оннун була, урукку олоҕор түһэ илик. Урукку кэмҥэ ыал буолуу “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки сүрүн тутулуктаах, кэргэн, ыал буолааччылар бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһиилэрэ уонна энньэ, халыым диэн баай-мал көрдөбүллэрэ эбиллэн биэрэллэрэ. Кыанар, үлэһит ыаллар халыымы кыайан төлөөбөт дьадаҥы киһиэхэ кыыстарын эргэ биэрбэттэрэ. Ол барыта дьадаҥыттан дьадаҥы төрүүрүттэн эрдэттэн харыстанар олус туһалаах ньыма буолан куруук туттуллара. Ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмҥэ сахалар ыал буолуу тутулуктарын толорор, үгэстэрин тутуһар этилэр. (1,33).
Киһи олоҕор ситиһиэхтээх биир үрдүкү сыалынан оҕо төрөтөн, иитэн-үөрэтэн кэлэр көлүөнэлэри Орто дойдуга хаалларан иһиитэ буолар. Айылҕа биэрбитинэн, ол аата эт-сиин көрдөбүлүнэн, киһи бу сыалын толорор күүһэ улаханын иһин өй-санаа, олох сайдыытыттан, үөрэх-билии эбиллиититтэн тутулуктаах эбии көрдөбүллэр киирэн биэрэн иһэллэрэ олох уустуктарын үөскэтэллэр уонна сыалы толорууну уустугурдаллар.
Олох сайдан иһиититтэн ыаллар биир эмэ оҕолонорго тиийбиттэрэ төрөөһүн эрэйдэриттэн оҕолорун доруобуйата мөлтүүрүн тэҥэ, өйө-санаата сайдыытыгар төрөппүттэр көрөр-истэр, атаахтатар оруолларын аһара үрдэтэр буолла. Дьахтар эдэригэр уонна элбэхтэ оҕолонноҕуна доруобай оҕолору төрөтөр кыаҕа улаатарын ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы олоххо киллэрэр.
Олоххо туох барыта аһара барыыта аҥар өттүгэр халыйыыны үөскэтэн уустуктары улаатыннарар. Төрөппүттэр оҕолорун туһугар аһара баран кыһаныылара аҥардастыы харыстааһын, көрүү-истии диэки халыйан хаалыыны үөскэтэн, оҕо өйө-санаата сайдыытын бэлэмҥэ үөрэнии, атаахтааһын өттүгэр халытар. Ол иһин оҕолоругар туруктаах өйү-санааны иҥэрэ сатыыр төрөппүттэр оҕону бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиспэккэ, бэйэтэ оҥорор-тутар баҕа санааланан, олорун ситиһэ сатыыр кыаҕын улаатыннарарга кыһаналлара эрэйиллэр.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэрэ өйө-санаата сайдыытыгар быһаарыыны ылынар кыаҕын улаатыннаран баҕа санаатын бэйэтэ толорор кыахтанарын үөскэтэр.
Төрөппүт буолуу диэн киһи бэйэтэ өйдөөн-санаан туран ылынар олус улахан эппиэтинэһэ, киһи буолууну ситиһиитэ ыал буолуу кэнниттэн кэлэр. Оҕону төрөтөн, көрөн-истэн, иитэн улаатыннаран үөрэтии кэмэ сүүрбэччэ сылы ылар, онтон сиэннэр кэлэннэр олох салҕанан иһэрэ ситиһиллэр. Киһи олоҕун үгүс өттүн үлэтин-хамнаһын оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр анаатаҕына табыллар. Төһө эмэ өр кэмҥэ, сүүрбэччэ сыл устата иитиллэн, көрүллэн улааппыт оҕо өйө-санаата туруга суоҕуттан, биирдэ, арыгы иһэн дуу, наркотигы боруобалаан дуу сыыһа туттубутуттан, төрөппүт уһун кэмнээх, үйэтин үгүс өттүгэр үлэлээбит үлэтэ, инникигэ баҕа санаата барыта күдэҥҥэ көтүөн сөп. Оҕото биирдэ сыыһа туттубутуттан хаайыы киһитэ эбэтэр бэйэтэ кэлиэкэ буолан хааллаҕына, төрөппүт инникигэ эрэлэ мөлтүүр, сарбыллар.
Эдэр оҕолор сыыһа туттан быстах быһыыга түбэһэллэрэ кэлин кэмҥэ элбээбитин бары истэ-билэ сылдьабыт. Сахалар оҕону сыыһа-халты туттунарыттан харыстыырга аналлаах “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн Улуу Тойон таҥара үөрэҕин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэр” балыттаран туһаммакка сылдьаллар. Оҕо сыыһа туттан быстах быһыыга түбэһиитэ ийэ кута, ол аата кыра, бэйэтэ өссө өйдөөбөт эрдэҕинэ, хайдах иитиллибититтэн олус улахан тутулуктааҕын биһиги быһааран, Кут-сүр үөрэҕэ оҥорон дьоҥҥо барыларыгар тириэрдэбит.
Кыра эрдэҕиттэн оҕону үлэҕэ-хамнаска үөрэтии туһалаах диэни хас биирдии төрөппүт билэр. Yлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ хаһан да сүппэт, киһи сүрүн баайа буоларын, кэлин кэмҥэ умнан сылдьабыт. Биһиги “коммунизм” кэлэрин кэтэһэн улааппыт, тыаттан куоракка көһөн киирбит, барыта сэбиэскэй былаас бэлэмигэр үөрэммит дьон төрөппүттэрбититтэн кыра чымадаантан ураты тугу да ылбатахпыт. Ол эрээри оччотооҕу төрөппүттэр элбэхтик илиинэн үлэлииллэриттэн оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтэннэр билигин, бу дьонтон пиэнсийэҕэ таҕысталлар даҕаны илиилэрин араарбакка, тугу кыайалларынан үлэлии-хамсыы сылдьааччылар элбэхтэр.
Кыра эрдэҕиттэн үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлии үөрэммит киһи хаһан баҕарар, иллэҥсийэ эрэ түстэр, тугу эмэ оҥоро-тута сылдьар өйө-санаата тугу эмэ оҥоруу, тупсарыы, тутуу туһугар үлэлиир хайысхаланар. Билигин кэлэн сааһырбыт дьон, хойутаан да буоллар, төрөппүттэрэ үлэни кыайа-хото үлэлииргэ кытаанах да соҕустук тутан, көйгө оҕо оҥорон үөрэппиттэригэр улаханнык махтана саныыллар.
Үлэһит киһи саамай улахан баайа – үлэлии-хамсыы, оҥоро-тута үөрэммитэ буолар. Yлэһит киһи оҕотун кыайа-хото тутан үлэҕэ-хамнаска үөрэттэҕинэ, оҕото улааттаҕына, бэйэтэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы мунньунан барар кыаҕа улаатара кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буоларыттан үөскүүр.
Оҕо кыра эрдэҕинэ ханнык да сыаллара, олоххо туһата суох оонньуурдарынан таах оонньуу үөрэннэхтэринэ үйэлэрин тухары ыллыыр, оонньуур дьон буола улааталлар, киэргэнэ-киэргэнэ кэрэ буола сатыыллара эбиллэр. Манна кэлэн “Кыһалҕа кыһайар” диэн этии киһи өйүгэр-санаатыгар ордук дьайыылааҕа, туһалааҕа, үөрэтэр күүһэ улахана быһаарыллар. Оҕо ханнык да кыһалҕата суох улаатыыта, барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ улааттаҕына олоҕор, бэйэтиттэн ураты туохха да кыһаммат киһи буолан хааларын, үлэтэ-хамнаһа мөлтүүрүн төрөппүттэр умнубатахтарына табыллар.
Урут сэбиэскэй былаас эстэн эрэр кэмигэр оҕону иитиини уонна үөрэтиини дойду бэйэтин илиитигэр толору ылан барытын босхо, төрөппүттэргэ ханнык да кыһалҕата суох оҥороро. Бу бэлэмҥэ дьону үөрэтэн кэбиһии содулуттан билигин даҕаны үгүс төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сайыннарыыга өссө да ылсыһа иликтэрэ хомолтолоох. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн төрөппүт ылар оруола өссө үрдээн биэрэригэр тириэрдибитэ эрэ дьайан, төрөппүттэр оҕолорун туһугар бэйэлэрэ аан бастаан кыһаналларын, үчүгэй үгэстэргэ, киһи быһыылаах буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэллэрин син өйдөөн туһанан эрэллэр.
Кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтиллибэтэх, ол аата ийэ кута чиҥ билиитэ-көрүүтэ суох оҕо быстах быһыылаах киһи буолара, кэлин улааттаҕына охсууланан тахсарын биһиги төрөппүттэрбит билбэккэ, аахайбакка эрэ сылдьаллар.
Тугу эмэ санаатар, туох эмэ өйүгэр көтөн түстэр эрэ оҥоро охсор киһи быстах быһыыны элбэхтик оҥоруон, сыыһа-халты туттунуон сөбүн быһааран “Санаабычча быһыылаах киһи” диэн сахалар былыргыттан этэллэрин билигин умнан, хаалларан сылдьабыт. Маннык быһыылаах киһи саҥаны айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатыыра элбэҕиттэн уонна олорун үксүлэрэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны, алдьатыыны оҥорууну үксэтэн кэбиһэр уратыланар. Ол иһин сахалар санаабычча быһыылаах киһини сөбүлээбэттэр.
Айылҕа айбытынан төрөппүттэр бука бары оҕолорун харыстыыр санаалаахтар. Бу санаа биир эмэ оҕолонууттан аһара күүһүрэрэ харыстааһын аҥар өттүгэр баран, халыйан хааларын үөскэтэр. Оҕону харыстааһын аҥар өттүгэр барыыта барыттан-бары харыстыы, көмүскэһэ, эбии таҥыннара, сытыара, сынньата сатыылларыгар, ол аата көрөн-истэн харыстыыллара улаатарыгар тириэрдэр. Бу санаа төһө да үчүгэйин, оҕону сынньаппытын иһин атаах буолууга, бэлэмҥэ үөрэниигэ тириэрдэрэ ордук куһаҕан содулланан тахсар. Дьон харыстыылларыгар, көрөллөрүгэр-истэллэригэр үөрэммит оҕо, онно үөрэнэн хаалан бэйэтэ харыстаммат, үлэлээбэт, быстах быһыылаах буолара былыргыттан биллэр.
Оҕону иитиигэ итинник халыйыы биһиги аныгы төрөппүттэрбит оҕолорун хайдах харыстыыры ситэ билбэттэриттэн үөскүүр. Оҕону харыстааһын бэйэтэ эмиэ икки өрүттээҕин табан туһаммакка, билбэккэ сылдьаллара хомолтолоох:
1. Оҕону харыстааһыны кыра, кыаммат эрдэҕинэ бары оҥороллор. Ол аата кыра эрдэҕинэ көрөн-истэн харыстааһын туттуллар.
2. Ийэ кута иитиллэр кэмиттэн өйүн-санаатын сайыннарыы, сыыһа туттубатыгар, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэтии, оҕо өйө-санаата аһара барарын көрөн хааччахтааһын, тугу барытын киһи, ол аата өйүн-санаатын сайыннаран бэйэ, улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии ааттанар.
Оҕону харыстааһын иккис өрүтүн тутуһуу киһи буолуу, киһилии быһыыланыы үөрэҕэ диэн сахалар бэйэбит таҥарабыт үөрэҕэ буолар. Оҕо өйө-санаата урутаан сайдан бэйэтин бэйэтэ харыстанар санаата үөскүүрүн ситиһии киһи буолуу диэн ааттанар. Ол аата сиэри, киһи быһыытын аһара барыма, айыыны оҥорума, сыыһа-халты туттан эдэр олоххун кылгатыма, урут оҥоруллубуту алдьатыма, харыстаа диэн өйү-санааны үөскэтэн биэрэн, оҕо бэйэтин бэйэтэ харыстаныытыгар тириэрдии буолар.
Биһиги сахалар таҥарабыт үөрэҕэ оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ити быһаарыыны, ол аата харыстааһын иккис өрүтүн оҕо өйө-санаата киирэн иһэриттэн тутуһар уонна оҕону маннык харыстааһын кэлэр көлүөнэлэр салгыы сайдыыны ситиһии суолунан баралларын хааччыйарын быһаарар.
Киһи буолуу үөрэҕэ диэн туох барыта икки өрүттээҕин; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын арааран билэн, бу өрүттэри биир-биир таба быһааран, хайа да өттүн диэки аһара барбакка, халыйан хаалбакка, икки ардыларынан, ол аата ортотунан көрөн оҥорорго үөрэнии үөрэҕэ буолар.
Таҥара үөрэҕэ диэн өйү-санааны салайан киһи буолуу суолунан сирдиир үөрэх ааттанар. Ол аата оҕо аан бастаан тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэрэ, оннук үгэстэри иҥэринэрэ ирдэнэр. Оҕо киһи оҥороруттан атыннык, тиэрэтик оҥордоҕуна киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу, саҥаны айыы буолан тахсар. Бу саҥаны айыыбыт бэйэтэ эмиэ икки өрүттэнэр, үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана аан бастаан биллибэт, ол иһин хайдаҕа өссө кыайан быһаарыллыбат, итини тэҥэ, табыллыбакка хаалара үксүнэн айыыны оҥоруу куһаҕаны элбэтэн кэбиһэриттэн, аны харыстаныы ирдэнэр.
Айыыны оҥорбут кэнниттэн атыттар сыана биэриилэринэн туох быһыы оҥоруллан тахсыбыта көстөн, биллэн үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан тахсар. Дьоҥҥо туһаны аҕаллаҕына – үчүгэй, үрүҥ айыы, онтон куһаҕан буолан таҕыстаҕына – хара айыы диэн ааттанар. Үрүҥ айыы оҕолору иитиигэ, үөрэтиигэ туттуллар буоллаҕына, хара айыы хаалар, умнуллар аналланар.
Оҕолору харыстыыр сыалтан сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Айыы куһаҕана элбэҕин бу тыл бэйэтэ дорҕооннорун охсууларынан биллэрэрэ ордук суолталаах. Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕан бүтүүлээх, “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытынан түмүктэнэр. Бу тыл дорҕооннорун охсуулара ытааһыҥҥа тириэрдэр дьайыылаах. Ол иһин сахалар оҕолорун өйө-санаата ситэ сайда, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоххо туһанар буола илигинэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэрэ оҕо өйө-санаата туруктаахтык, сыыһа-халты туттунууну оҥорбокко эрэ киһи буолуу суолунан сайдарыгар туһалыыр. (2,24).
Оҕо улаатан киһи буолууну, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылыы илигинэ саҥаны айыыны оҥороро, айа сатыыра дьоҥҥо туһаны оҥороро отой аҕыйах. Хата ол оннугар сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн ордук кутталы үөскэтиэн, куһаҕаҥҥа үгүстүк тириэрдиэн сөбө быһаарыллар.
Биһиги таҥарабыт үөрэҕэ оҕону киһи быһыылаах, ол аата төрөппүтүн курдук буоларга үөрэтэр. Итини тэҥэ сахалар “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһоонун тутустахпытына оҕолорбут төрөппүттэрин өй-санаа, тулуур, дьулуур өттүнэн баһыйдахтарына, омукпут өссө сайдан, күүһүрэн иһэригэр тириэрдэр кыахтаналлар. Билигин бу өс хоһоонун туһаныы хайаан да ирдэнэр кэмэ кэллэ.
Бары өй-санаа өйдөбүллэрин курдук итэҕэл эмиэ икки өрүттээх уонна бу өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, оҕо, киһи өйө-санаата сайдыытын салайан биэрэн иһэллэр:
1. Оҕо сайдан, үүнэн, улаатан, саҥаны билэн иҥэринэн иһэр өйүн-санаатын үөрэтии таҥара үөрэҕэ, итэҕэлэ диэн буолар,
2. Инники олорон ааспыт көлүөнэлэр айыы буолбут билиилэрин итэҕэйэн ылыныы үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар. Былыргы өбүгэлэрбит билиилэрин, итэҕэллэрин, тылларын уларыппакка уһун үйэлэргэ туһана сырыттахпытына, омукпут үйэтэ уһаан иһэригэр, үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһарбыт чахчы туһалыыр.
Олох ханнык баҕарар кэмнэригэр сыыһа-халты туттунуо, ааппытын-суолбутун түһэн биэриэ суоҕа диэн төрөппүт эрэлин оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитэн, үчүгэй үгэстэргэ үөрэтэн ситиһэр кыахтааҕын билинэн оҕотун иитиитигэр ылсыһыа этэ.
Төрөппүттэр оҕолоругар, кэлэр көлүөнэлэригэр эрэллэрин өй-санаа, Кут-сүр, сахалыы таҥара үөрэхтэрин билэллэрэ уонна оҕолорун иитиитигэр, үөрэнэн киһи буолуу үөрэҕин баһылыырыгар, ситиһэригэр туһаналлара үөскэтэр. (3,77).
Туһаныллыбыт литература
уларыт1. Каженкин И.И. Үрүҥ Айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.
2. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
3. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.