Чаҕылҕан (суруйааччы)
Чаҕылҕан — Винокуров Илья Дорофеевич (31.07.1914—09.09.1952) — оҕолорго анаан суруйбут саха бэйиэтэ, суруйааччыта, тылбаасчыта, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1938).
Нам улууһугар 1914 сыл от ыйын 31 күнүгэр төрөөбүт. Уон биэс саастааҕар 1929 с. сир түҥэтигин ыытар хамыыһыйаҕа суруксуттаабыт. Маассабай холбоһуктааһын саҕана Байаҕантай улууһугар батараактар кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэлэ.
1932 с. Дьокуускайдааҕы педагогика техникумун бүтэрбит уонна техникумҥа саха тылын уонна литературатын үөрэтэ хаалбыт. Кэлин дойдутугар тахсан Нам райисполкуомун норуоту үөрэхтээһинин салаатын иниспиэктэринэн үлэлээбит. Онтон Саха Сиринээҕи кинигэ кыһатын эрэдээктэринэн, араадьыйа кэмитиэтин уус-уран литературнай салаатын эрэдээктэринэн үлэлээбит.
Биир кэмҥэ сымыйаннан буруйданан хаайылла (1942-43 сс.) сылдьыбыта. Онтон доруобуйата улаханнык мөлтөөн тахсыбыта. Кэлин бэрт уһуннук сэллигинэн ыалдьан, баара суоҕа 38 сааһыгар 1952 сыллаахха балаҕан ыйын 9 күнүгэр Дьокуускайга өлбүт. Ол саҕана Куруһаала дьиэтигэр баар ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба түмэлигэр оркестрдаах панихида буолбут. Намҥа көмө илдьэн иһэн суруйааччы Николай Габышев көрдөһүүтүнэн Тулагыга тохтоон быраһаайдаһыыны тэрийбиттэр. Намҥа эмиэ кулуупка быраһаайдаһыы тэрийбиттэр[1].
Дьиэ кэргэнэ, аймахтара
уларыт- Бастакы ойоҕо — Петровская Ольга Францевна[2].
- Уола — Винокуров Артур Ильич, биллиилээх фотограф этэ, 1934 с.т. Хотугу сир физико-техническай кыһалҕаларын институтун фотолабораториятын сэбиэдиссэйэ.
- Иккис ойоҕо - Полякова Ольга Пантелеймовна
- Уола - Винокуров Леонид Ильич, режиссер.
Айар үлэтэ
уларыт
Үчүгэйдик уруһуйдуура, музыканы таптыыра. 1931 сылтан саҕалаан хоһооннору, ырыалары суруйбута. «Чаҕылҕан уоттара» диэн кинигэтэ 18 саастааҕар 1933 с. Күннүк Уурастыырап эрэдээксийэтинэн бэчээттэммитэ. 1935 с. иккис улахан кинигэтэ «Дабаан» тахсыбыта. 1937 с. «Хоһооннор, поэмалар» диэн үһүс кинигэтэ күн сирин көрбүтэ.
«Хайыһар» диэн 1942 сыллаахха Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр суруллубут ырыата киэҥник биллибитэ, билигин да уостан түспэт ырыаларга киирсэр. «Герой туһунан ырыа» хоһооно эмиэ норуокка биһирэммитэ. 1944 с. «Саргылаах дойдута» диэн норуот хорсун быһыытын айхаллыыр хоһоонун хомуурунньуга тахсыбыта.
Сэрии кэннинэ Чаҕылҕан поэзията «Ыраах айан» (1948) уонна «Биһиги күннэрбит ырыалара» (1952) диэн кинигэлэринэн бэчээттэммитэ.
Тылбаасчыт быһыытынан эмиэ биллэр. Нуучча уонна тас дойду поэттарын сахалыы саҥардыбыта. Олор истэригэр: А. Пушкин «Бахчисарайский фонтан», «Русалка», «Моцарт уонна Сальери» айымньылара, Т. Шевченко «Сон», «Петрусь» поэмалара, М. Лермонтов, Н. Некрасов, Гейне, Гете уонна да атын поэттар хоһоонноро.
Библиография
уларыт- Чаҕылҕан. Хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээн, тылбаас. Дьокуускай, «Бичик», 2004. Хомуйан оҥордулар А. И. Винокуров, Л. М. Сабарайкина; — 136 с. («Саха суруйааччылара — оҕолорго» серия). — ISBN 5-7696-1586-9
- Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1954. — 175 с.
- Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1972. — 376 с.
- Чаҕылҕан уоттара. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1933. — 53 с.
- Дабаан: Хоһооннор уонна ырыалар. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1935. — 86 с.
- Хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1937. — 144 с.
- Ньургуһун: Хоһооннор. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1938. — 72 с.
- Хоһооннор: Орто саастаах оҕолорго. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1940. — 66 с.
- Саргылаах дойду. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1944. — 58 с.
- Ыраах айан: Хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1948. — 68 с.
- Биһиги күннэрбит ырыалара: Хоһооннор уонна поэмалар. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1952. — 96 с.
- Ырыанньык /И. Чаҕылҕан, Баал Хабырыыс. — Дьокуускай:Кинигэ кыһата, 1953. — 179 с.
Чаҕылҕан олорбут дьиэтин аадырыһа
уларыт- Дьокуускай куорат, Ломоносов уулуссатын 24 №-рэ (бу дьиэҕэ биллиилээх саха поэта Иван Арбита эмиэ олорбут). Бу дьиэ биир туспата — оччотооҕу кэмҥэ, 30—40-с сылларга, суруйааччылар мустар сирдэринэн биллэр эбит[2].
Кини туһунан
уларыт- Поэт И. Д. Винокуров — Чаҕылҕан (1914—1952): Буклет. — Намцы, 1994. — 23 с.
- А. И. Винокуров аҕатын туһунан кэпсээнэ: Интервью //«Чолбон». — 1994. — № 7. — с. 186—190.
- Алексеева Г. Неисчерпаемый источник вдохновения: Роль И. Чагылгана в развитии якут. муз. культуры // «Полярная звезда». — 1999. — № 2. – с. 57—60.
Быһаарыылар
уларыт- ↑ Уола Артур "Аҕам - Чаҕылҕан" ахтыытыттан // Винокуров Виктор Ильич, Сабарайкина Лина Михайловна Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан. — Дьокуускай: Бичик, 2014. — С. 128. — 208 с. — (Саха киэн туттар дьоно). — 1700 экз.
- ↑ 2,0 2,1 Исторический, культурологический журнал «Илин», 1992:Рисунки Ивана Арбиты
