Ийэ оҕото

Саастарын сиппит эр киһи уонна эдэр кыыс холбоһоннор кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр үтүө, кэскиллээх санааларыттан ыал буолаллар, туспа хаһаайыстыба тэринэллэр. Бэйэлэрэ улаатан, өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиспиттэрин бэлиэтинэн аны саҥа ыалы тэрийэр, баһылыыр, салайар кэмнэрэ тиийэн кэлэр.

Оҕоҕо бу бэлиэ, ураты кэм улахан киһи буолуу, киһи буолууну ситиһии диэн сахалыы ааттанар уонна оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһиэхтээх бэлиэ үктэлинэн ааҕыллар. Хас биирдии оҕо ситиһэ сатыыр олоҕун сыалынан киһи буолуу, ыалы тэрийии уонна сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһуу буолар.

Бу быһаарыыны сахалар өссө чопчулаан “Аҥардас киһи” диэн этиини оҥорбуттар. Ыал буолбатах, соҕотоҕун сылдьар киһи киһи аҥара эрэ буолара анаан-минээн бэлиэтэнэр, ыйыллар. Аҥардас киһи өйө-санаата аҥар өттүгэр улахан халыйыылааҕа бэлиэтэнэр. Бу халыйыы ордук улаханнык оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куһаҕан өттүгэр дьайыыта улаханын сахалар бэлиэтээн “Тулаайах оҕо”, “Аҥардас дьахтар оҕото” диэн этиилэри оҥорон туһаналлар.

Ыал омук олоҕор тутаах, ураты суолтаны ылар. Оҕону төрөтөн, иитэн, улаатыннарарга, туруктаах өйдөнөрүн-санааланарын ситиһэргэ ыал эрэ, дьахтардаах эр киһи холбоһуулара туһалыыр.

Туруктаах өйдөнүү-санааланыы диэн олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини халбаҥнаабакка эрэ тутуһуу, олох аҥар, чэпчэки өттүн диэки халыйыыны суох оҥоруу буолар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоххо таба туһаныы туох барыта икки өрүттээҕин билииттэн тирэх ылан сайдар. Ол иһин сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билэрин ирдиирэ, үөрэх тиийимтиэ уонна буккууру таһаарбатын быһаарар.

Дьахтар уонна эр киһи, дьон икки өрүттэрэ, оҕоҕо бэйэлэрин үчүгэй өрүттэрин өйүн-санаатын икки өттүттэн иҥэрэннэр, оҕо икки өрүтү билэн таба туһанарга, үрүҥү, хараны арааран оҥорор быһыытын тупсарарга иитиллэр, үөрэнэр кыахтанар.

Хас биирдии ыал олоҕуттан, хаста оҕолоноллоруттан, оҕолорун  хайдах иитэн улаатыннаралларыттан омук олоҕо, сайдыыта быһаччы тутулуктанар. Ыал олоҕо туруктааҕыттан омук сайдыыта быһаччы тутуллар. Сэбиэскэй былаас үөрэҕи аһара өрө туппутуттан, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ атаахтатыы, чэпчэки үлэни көрдөөһүн өттүгэр салаллан хаалбытыттан, үлэни-хамнаһы кыайбат буолуу үөскээн тэнийбититтэн иэстэбил үөскээн, бу былаас бэйэтэ эстибитэ.

Оҕо өйө-санаата туруктаахтык сайдарыгар, ол аата олох икки өрүттээҕин таба өйдөөн улаатарыгар ыал олоҕо туруктаах, икки; ийэ уонна аҕа, төрөппүттэрэ бааллара хайаан да ирдэнэр. Ыалга оҕо кэтэһиилээх оҕо буолара төрөппүттэр оҕоҕо сыһыаннарын аһара тупсарарын таһынан, атаахтатыыга тириэрдэн кэбиһиэн сөп.

Оҕо төрүөн инниттэн ийэтин иһигэр улаатан иһэн, ийэтэ төһө сөбүлүүрүн, таптыырын билэн улаатар кыахтаах. Киһи ытыһыттан эньиэргийэ тахсар. Ийэ улаатан иһэр иһин имэрийэн, таптаан, улаатан иһэр оҕотугар бэйэтин санаатын тириэрдэр кыаҕа улахан. Ийэтэ сып-сылаас илиитинэн иһин имэриннэҕинэ, таптайдаҕына оҕото билэн, сөбүлээн улаатар.

Оҕону имэрийии, таарыйан да ылыы, кууһуу, көтөҕүү барыта сөбүлүүрү, таптыыры, итэҕэйэри көрдөрөр бэлиэ буолар. Тапталынан доҕуһуолланан төрөөбүт, улааппыт оҕо майгына сымнаҕас, бэйэтэ аһыныгас буолар кыаҕа улаатар.

Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола олус үрдүгүн сахалар кут-сүр үөрэхтэригэр этиллэр ийэ кут диэн өй-санаа туспа мунньустуутун ааттаабыттара толору арыйар. Ийэ кут диэн киһини үйэтин тухары салайар кута, уларыйбат өйө-санаата буолар. Бу ийэ кут оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ үөскээбит үгэстэриттэн, саҥаны, урут билбэтин билиититтэн хомуллан өйүгэр-санаатыгар иҥэр, олохсуйар. Ийэ кут үөскээһинин туһунан биһиги суруйуубутун “Кут-сүр үөрэҕэ” диэн үлэбититтэн булуохха сөп. (1,83).

Ийэ кут омуктар “подсознание” диэн ааттыыр өйдөрүгэр-санааларыгар биир эмэ өрүтүнэн маарынныыр эрээри, үөскээһинэ, оҥорор дьайыыта кут-сүр үөрэҕэр эрэ табатык быһаарыллар.

Олус былыргы кэмнэртэн сахалар киһи өйүн-санаатын дириҥник үөрэтэннэр, ийэ оҕо олоҕор, өйө-санаата сайдыытыгар ылар олус үрдүк оруолун таба быһаараннар киһи төрүт, кыра эрдэҕиттэн үөскүүр уонна бэйэтигэр биллибэтинэн үйэтин устата салайар кутун, өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттар.

Оҕо ийэ кутун ийэтэ эрэ олохтуур, үөскэтэр. Оҕо ийэтэ көрөр-истэр кэмигэр, киһини таба көрөр кэмиттэн ыла ийэ кута сайдан, өйө-санаата эбиллэн барар. Үөрэри көрдөрөн биэрдэххэ оҕо үөрэргэ түргэнник үөрэнэр. Элбэхтик үөрэр оҕо майгына сымнаҕас, эйэҕэс буола улаатар кыахтанар.

Ийэ кут иитиллэр кэмигэр үгэстэр түргэнник үөскээн олохсуйаллар, оҕо тугу саҥаны, уратыны көрбүтүн, билбитин сонно үгэс оҥостуон сөп уонна бу үгэстэрэ үйэтин тухары дьайа, салайа сылдьаллар. Бу үгэстэр дьайыылара сахалыы үчүгэй, киһилии эбэтэр куһаҕан, атаах иитиилээх диэн этиилэринэн бэриллэр.

Оҕо барыта ийэлээх. Кыыс оҕо ийэтин үтүктэн, соннук үгэстэри үөскэтинэн, иҥэринэн кини курдук өйдөнөн-санааланан улаатар кыаҕа уол оҕотооҕор улахан. Аҥардас дьахталлар даҕаны кыыс оҕону иитэр, улаатыннарар, сатыыр үлэлэригэр үөрэтэр кыахтаахтар эрээри, эр дьону кытта быстахтык сыһыаннаһалларыттан, ыал олоҕун уустук үөрэҕин кыайан сыһыарбаттарыттан, олоҕор эмиэ аҥардас буолар дьахтары улаатыннарыахтарын сөп. Аҥардас дьахтар эр дьоҥҥо сыһыана кэргэнниилэр сыһыаннарыттан уратылааҕыттан, быстаҕыттан оҕото кыра эрдэҕиттэн ыал, кэргэнниилэр олохторун, эр киһи майгынын уратыларын билбэт буола улаатар кыахтанар. Оҕотун дьолун, инники олоҕун, ыал буоларын туһунан саныыр дьахтар аҥардас сылдьан оҕолоноруттан туттунуо этэ.

Сахалар киһи төрүт өйүн-санаатын ийэ кут диэн ааттаабыттара халлаантан ылыы буолбатах. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн үөскүүр үгэстэрэ, ийэ кута үйэтин тухары бэйэтин салайыыга, бэйэтигэр биллибэтинэн кыттыһар төрүт өйө-санаата буолар. “Куһаҕан иитиилээх”, “Киһилии быһыыта суох” диэн эттэхтэринэ, ийэ кута куһаҕан үгэстэргэ иитиллэн, кыайан көммөт өйдөнөн-санааланан хааларын быһаарар. “Итэҕэстээҕи иинин буора эрэ көннөрөр” диэн этии киһи үйэтин тухары уларыйбат ийэ кутун иитиитигэр быһаччы сыһыаннаах.

РАМН профессора С.Иллариошкин үөрэтэн, чинчийэн оҕо 3 сааһыгар диэри тугу өйдөөбүтэ барыта мэйиитигэр иҥэн сылдьар сирин булбут. Аныгы наука сахалар былыргы билиилэрин, Кут-сүр үөрэхтэрин дакаастаан биэрэр кыахтаммыт.

Дьахтар оҕотунан сыаналанар. Оҕото хайдах киһи буола улаатарыгар дьахтар, ийэ ылар оруола олус үрдүк. Ийэ оҕотугар кыра эрдэҕинэ иитэн биэрбит үгэстэрэ ийэ кутун үөскэтэллэр уонна бу кута үйэтин тухары салайа сылдьар. Оҕо саҥа саҥаран эрдэҕиттэн ханнык тылынан саҥарда үөрэтэр даҕаны хайа омук буола улаатара быһаарыллар. Ол иһин оҕо ийэтин ийэ диэн, онтон аҕатын аҕа диэн ааттыыра, аан маҥнай ийэтиттэн тутулуктаах. Саха буолуу саха дьахталларыттан быһаччы тутулугунан оҕото саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы тыллары саҥарда үөрэтэллэрэ буолар.

Ийэ оҕотугар үтүктэр, батыһар, эппит тылын толорор, кини курдук буолар баҕа санаатын киһитигэр кубулуйдаҕына таҥараҕа, ийэ таҥараҕа кубулуйар кыахтанар. Бу быһаарыы ийэ, аҕа таҥаралар үөскээбит төрүттэрин арыйар. Бары ийэлэр мөлтөхтөрүн көрдөрөн сымыйалаан, албыннаан кэбиспэтэхтэринэ, оҕолорун баҕа санаатын киһитигэр ийэ таҥараҕа кубулуйуохтарын сөп. Оҕолоро кини этэрин истэр, баҕа санаатын толорор кыахтаналлар.

Дьахтар уонна эр киһи дьон икки өрүттэрин үөскэтэллэриттэн бэйэ-бэйэлэриттэн арахсыспат тутулуктаахтар. Бу тутулугу оҕо үөскэтэр. Оҕо улаатан иһэн бу икки өрүттэр тус-туспа көрдөбүллэрин билэ үөрэнэрэ үчүгэйи уонна куһаҕаны саҥа улаатан иһэн арааран билэригэр улахан көмөнү оҥорор.

Ыал олоҕо туруктаныытыттан, ийэтэ уонна аҕата оҕону иитиигэ быһаччы кыттыһалларыттан, оҕо өйө-санаата сайдыыта, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа үөрэнэрэ тутулуктанар.

Оҕо барыта аҕалаах буолуо этэ диэн баҕа санаалаахпыт. Эр киһи өйө-санаата уратылардааҕынан, дьон иккис өрүттэрин үөскэтэринэн оҕо улаатан истэҕинэ аҕата баара өйө-санаата туруктанарыгар, тулуура улаатарыгар, үлэни-хамнаһы баһылыырыгар улахан көмөнү оҥорон туһалыыр. Саха эр киһитэ иккис ойоҕун ылан да кэбистэҕинэ бастакы ойоҕуттан арахсыбакка оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр көмөлөһөр.

Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола олус улахан, өйүн-санаатын ийэтэ иитэн биэрэр ийэ кута үйэтин тухары салайар. (2,6).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.