Оҕо улахан киһиттэн уратыта

Сахалар бары тыынар-тыыннаахтары; дьон, кыыллар, көтөрдөр оҕолорун барыларын оҕо диэн холбуу ааттыыллар. Ол барыта оҕолор өйдөрө-санаалара ситэ сайда, билиини-көрүүнү иҥэринэ, улахан киһи, кыыл, көтөр өйүн-санаатын ситэ иликтэриттэн, биирдик оҕо диэн ааттаналлар. Тоҕо диэтэххэ оҕо улахан киһиэхэ кубулуйуута, этэ-сиинэ улаатыыта, өйө-санаата ситиитэ сүүрбэччэ сыллары ылар. Улахан кыыллар оҕолорун улаатыыта хас да сылы ылар, онтон үгүс көтөрдөр оҕолоро биир сылынан ситэллэр. Бу сүүрбэччэ сыл устата оҕо этэ-сиинэ улаатарын тэҥэ, иитиллэн, үөрэнэн өйө-санаата, куттара сайдан, үгэстэргэ үөрэнэн, киһи буолууну баһылаан киһилии быһыыланыыны ситиһэр. Ол аата улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанарга үөрэнэрэ ирдэнэр.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата тус-туспаларын быһаарарга биир бэлиэ түгэни туһанабыт. Оҕо этэ-сиинэ улаатан улахан киһиэхэ кубулуйара өйө-санаата сайдыытыттан тутулуга суох, өйө-санаата суох киһи курдук көрүҥнээхтэр эмиэ бааллар. Ол аата эт-сиин өйө-санаата, салгын кута суох улаатан киһи курдук көрүҥнээх буолуон сөп.

Киһи бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугар сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:

1. Этэ-сиинэ. Тутаах чааһа.

2. Өйө-санаата. Үс куттара уонна сүрэ.

Бу икки өрүттэр тус-туспаларын быһаарыыга маннык холобуру ылабыт. Эттэрэ-сииннэрэ улааппыт эрээри өйдөрө-санаалара тиийбэт дьон эмиэ бааллар. Бу быһаарыы өй-санаа эттэн-сиинтэн тутулуга суоҕун, туспатын, баар эбэтэр суох да буолуон сөбүн, сайдыыта уратытын биллэрэр. Оҕо этэ-сиинэ улаатара аһатартан эрэ тутулуктаах, кэмэ кэллэҕинэ улаатар, ситэр, онтон өй-санаа, куттар сайдыылара элбэх туспа уратылардаахтар. Ол иһин оҕо өйө-санаата ииттэххэ, үөрэттэххэ эрэ сайдар уонна уһун кэми ылар.

Оҕо өйө-санаата сайдыыта 5 эбэтэр 6 сааһын, ийэ кута иитиллэр кэмин аастаҕына, салгын кута сайдарыгар тиийдэҕинэ эрэ атын кыыллар, көтөрдөр оҕолоруттан уратыламмыта быһаарыллар. Киһи оҕото өйө-санаата салгыы сайдан киһи буолууну ситиһэр кыахтанар.

Киһи оҥорор бары быһыылара киһилии уонна сүөһүлүү эбэтэр кыыллыы диэҥҥэ арахсаллар. Сүөһү диэн киһиэхэ тиийбэт өйдөөх улахан кыыллары ааттыыбыт. Былыргы кэмнэргэ киһи курдук буолан баран өйдөрө-санаалара тиийбэт кыыллар элбэх эбиттэрин бу тылбыт биллэрэр. Ол аата тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу сиэри тутуһуу, киһилии быһыыланыы, киһи буолуу диэн ааттанар уонна өй-санаа кыыллартан, көтөрдөртөн уратытын, сайдыбытын, тупсубутун быһаарар. Оҕо улаатан иһэн сиэри тутустаҕына, киһи буолууну баһылаатаҕына, ситистэҕинэ эрэ киһилии быһыыланар, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор, киһи буолар кыахтанарын төрөппүттэр билиэ этилэр.

Хас биирдии оҕо дьон уһун үйэлэр тухары ситиспит өйдөрүн-санааларын улаатан иһэн ситистэҕинэ эрэ киһи буолуута кыаллар. Ол курдук туран хаамар буолаат, улаата охсон улахан киһи тугу оҥорорун үтүктэн үгэстэри үөскэтинэн улахан киһи буолууну ситиспитинэн барар. Онтон салгыы үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор таба туһанар, үчүгэй киһи буола улаатар баҕа санааланар.

Хас биирдии төрөппүт оҕотун өйө-санаата сайдыытыгар ылар оруола олус үрдүк. Ол курдук киһи төрүт кута ийэ кут диэн ааттанара ийэ, төрөппүттэр оҕо өйүн-санаатын үөскэтэллэрин, төрүттүүллэрин уонна онно ийэ ылар оруола олус үрдүгүн биллэрэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытын ийэ, төрөппүт эрэ төрүттүүрүн, ийэ кутун иитэрин билэн дьахталлар оҕолорун туһугар ордук кыһаныа, сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаныахтара этэ.

Кыһыл оҕо төрүүрүгэр өйө-санаата бэрт аҕыйах, бары билиитин барытын бэйэтэ иитиллэн, үөрэнэн, үгэс оҥостунан иҥэринэн иһэр. Ханнык билиилэри төрөппүттэрэ иитэн, иҥэрэн, үгэс оҥорон ийэ кутун иитэллэр даҕаны соннук майгылаах, быһыылаах киһи буола улаатарын билиэ этилэр.

Саҥа улаатан иһэр оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэтиттэн хайаларын сөбүлээбитин, кылапаччыйара элбэҕин, тыаһа улаханын булан оҥорон иһэр кыахтанар. Төрөппүт оруола диэн оҕо саҥа улаатан эрдэҕинэ ийэ кутун иитэн, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон үчүгэй үгэстэри иҥэринэрин үөскэтии буолар. Бу быһаарыы оҕо кыра эрдэҕиттэн төһө кыаҕа тиийэринэн үчүгэйи уонна куһаҕаны туспа арааран билэ үөрэнэрин уонна үчүгэйи элбэхтик оҥорорун, онтон куһаҕаны оҥорботун эрэйэр.

Оҕо сыыһар бырааптаах, барыны бары хос-хос хатылаан оҥорорго үөрэнэрэ уһун кэми ылар. Урут оҥорон көрө илик быһыытын оҥоруута оҕо өйүгэр-санаатыгар саҥаны айыы, айыыны оҥоруу буолан ордук кытаанахтык, умнуллубат буола иҥэр, үгэскэ сонно кубулуйан ийэ кутун быһалыы үөскэтэр.

Куһаҕан быһыыны оҥоруу оҕоҕо ордук улахан интэриэһи үөскэтиэн сөп. Ол курдук буору бурҕатыыны, ууну, кумаҕы ыһыыны оҕо эрэ барыта сөбүлүүр. Арай бу быһыылар куһаҕаннарын иһин төрөппүт тохтотон, атыҥҥа аралдьыттаҕына табыллар. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигинэ оҥорор куһаҕан быһыыларын сонно тохтоттоххо, үгэскэ кубулуйара тохтоон умнуллан хаалар. Онтон бу куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтоппотоххо, өссө оҥоро турдаҕына, бу быһыыта үгэскэ кубулуйуон сөп. Куһаҕан үгэскэ. Куһаҕан үгэстээх киһи буола улаатыан сөбүттэн төрөппүттэр сэрэниэхтэрэ, оҕо куһаҕан быһыыны оҥорорун тохтотон иһиэхтэрэ этэ.

Тугу оҥорорун билбэт оҕону сыыһаны оҥордоҕуна даҕаны бырастыы гынан иһэргэ тиийиллэр. Оҕо сыыһаны, куһаҕаны оҥордоҕуна хайаан ол тохтотуллан, эбиискэ үөрэтэн-такайан биэрии оҥоруллан, сыыһатын көннөрөн, үчүгэй уонна куһаҕан диэнэ чуолкайданнаҕына эрэ табыллар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэргэ иитии киһилии быһыыланыыга тириэрдэр үөрэх буолар. Сахалар бу үөрэҕи “Үрүҥү, хараны араарыы” диэн ааттааннар таҥара үөрэҕэ киллэрэллэр.

Оҕо куһаҕаны оҥордоҕуна “Аны маннык куһаҕан быһыыны оҥорума”, - диэн этии куһаҕаны оҥорууну тохтотор. Оҕоҕо үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэринэн, үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарын төрөппүттэр ситиһиэхтэрэ этэ.

Оҕо аһылыгын муостаҕа тохтоҕуна ханнык баҕарар ийэ “Куһаҕаны оҥорума, тоҕума” диэн тохтотор, бу быһыы куһаҕанын биллэрэр. Ол аата оҕо куһаҕан быһыыны оҥорбот буола үөрэнэригэр, бу быһыы куһаҕанын биллэрэн үөрэтии туһата улахан. Оҕо бу быһыы куһаҕанын биллэҕинэ, аны оҥорбот буолар кыахтанар. Ол курдук бары куһаҕан быһыылары биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатан иһэр.

Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн үөрэтэрэ аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыылары билии дөбөҥнүк кыалларын төрөппүттэргэ тириэрдэр. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии түргэтиир кыахтанар.

Оҕо улаатан, өйө киирэн истэҕинэ билбэтинэн, сатаабатынан туһанан тугу да оҥорбокко сылдьар санааланара, бэйэтигэр үчүгэйи оҥосто сатыыра баар суол. Сүрэҕэлдьиир оҕо “Бордуону остуолга аҕалан уур” диэн эбэтэ эттэҕинэ, “Сатаабаппын” диэн баран оонньуу бара сатыыра киириэн сөп. Маннык быһыы кэнниттэн эбиискэ үөрэтэн, бордуону хайдах остуолга аҕалан уурары көрдөрөн биэрии эрэ туһалыыр кэмэ кэлэр.

Оҕо сатаабат, билбэт диэн аныгы, иллэҥсийэн хаалбыт төрөппүттэр туората сатыыллара билигин олус элбээтэ. Тугу эмэ туһалаары, оҥорсоору чугаһаатаҕына, “Эмиэ мэһэйдээн эрэр” диэн баран кураанах хоско хаайан кэбиһии элбээтэ.

Оҕо туохха барытыгар өр кэмҥэ үлэлэһэн, эрэйдэнэн үөрэнэрин, этин-сиинин хамсатан буор кутун үөскэтинэрин аахсыбат буолуу олоҕурда. Бу быһаарыы оҕо улаатан баран тугу да кыайан оҥорботун, оҥоро да сатаабатын табатык быһаарар. Ол курдук кыра эрдэҕинэ туһа киһитэ буолан үлэлииргэ үөрэммэтэҕинэ, үлэлиир үгэс үөскээбэккэ хаалан хааллаҕына, оҕо улаатан баран этин-сиинин кыайан хамсаппакка сүрэҕэлдьиирэ элбэх, үлэлээбэккэ, тугу да туһалааҕы оҥорбокко сылдьарын сөбүлүүрэ улаатар.

Улаатан иһэр оҕо билбэтигэр тэптэрэн тугу барытын; үчүгэйи, куһаҕаны араарбакка, аҥар кырыытыттан оҥорон иһэр кыахтанар. Оҕону “Бэйэтэ талбытын оҥорор” диэн эттэхтэринэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбата быһаарыллар.

Улахан киһи куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна, соруйан, билэ-билэ оҥорбута быһаарыллан тахсар. Сокуону кэһэн суукка түбэһиэн сөп. Онтон оҕо улахан киһиттэн уратытынан куһаҕан быһыыны оҥороро билбэтиттэн, сокуоннары өссө үөрэтэ, бу оҥорор быһыыта хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу кыайан арааран билэ илигиттэн элбэхтик буолар. Ол иһин сахаларга оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ диэн аналлаах үөрэх баар. Бу үөрэх оҕоҕо аҕыйах ахсааннаах куһаҕаны аан бастаан биллэрэр, олору оҥорботугар үөрэтэр, өйүн-санаатын сайыннарар, билиитин кэҥэтэр.

“Оҕо курдук” диэн этии билбэтиттэн тугу да туһалааҕы оҥорбот киһини быһаарар. Ол курдук билбэт, урут оҥорон көрө илик киһи тугу да кыайа-хото оҥорбот, оҥороору гыннаҕына тээтэҥниир, тутан көрө-көрө быраҕар. Дьиэ муостатын ыпсаран көрө илик эдэр киһи ханан сыыптыырын быһаарарыгар бүтүн чаас тиийимиэн сөп. Толкуйа кыаттарбатаҕына оҥорон таһаарыы улаханнык бытаарар.

Оҕо улахан киһи буолбатах, улаатыар диэри оҕотунан сылдьар. Кыһыл оҕоттон кыра оҕо буолар, онтон улахан оҕоҕо кубулуйар, ол кэнниттэн биирдэ улахан киһи буолуу кэлэр. Үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэ арааран билэ илигиттэн элбэхтик сыыһа-халты туттунуон, буруйу-сэмэни оҥорон кэбиһиэн сөп. Ол иһин оҕо сыыһа-халты тутуннаҕына төрөппүттэр эппиэккэ тардыллаллара сөп.

Оҕо киһи билбэтин, оҥорботун, ол аата айыыны оҥоро сатыыр санаата аһара улахан. Ону-маны оҥоро сатаан сыыһа туттара элбэҕиттэн харыстаан сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэллэр. Туохха барытыгар оҕону иитэн, батыһыннара сылдьан үтүгүннэрэн үөрэтэн биэрии туһалааҕын сахалар билэллэр. Ол иһин оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ такайыы, “Элбэхтэ этии”, үчүгэй үгэстэргэ үтүгүннэнэн үөрэтии улахан туһалааҕын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Оҕо сыыһар, сыыһаны оҥорор бырааптаах, иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну баһылыар диэри элбэхтик сыыһыан сөп. (1,15).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.