Урукку кэмҥэ ыалы тэрийии
Олус былыргы кэмнэртэн киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан өссө сайдан, туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттаммыт кэмиттэн киһилии өйө-санаата үөскээн оҥорор быһыылара тупсан, киһилии быһыыларга кубулуйан барбыттар. Дьон өйүгэр-санаатыгар киирбит бу уларыйыы киһи буолар баҕа санааны киллэрэн Киһи таҥараны үөскэппитэ Аан дойдуга тарҕаммыт.
Киһи араас хамсаныылары оҥорор кыахтааҕыттан, күүһэ-уоҕа элбэҕиттэн сыыһа-халты туттунан куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолбат. Онно эбии тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан, киһиргиириттэн сыыһа-халты туттунара өссө эбиллэриттэн куһаҕаны оҥороро эмиэ үксүүр. Ол иһин өйү-санааны, оҥорор быһыыны быһаарар айыы диэн сахалыы тыл икки өрүттээх өйдөбүллээх, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин холбуу ылан быһаарар. Ол аата киһи оҥорбут быһыыта кыайан үчүгэй буолбатаҕына, куһаҕаҥҥа кубулуйуон сөбүн бу тыл биллэрэр.
Киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыыларын бу уларыйбат уратытын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билэллэрэ уонна тутуһаллара ирдэнэр.
Киһи уонна кыыл, сүөһү өйө-санаата олус чугас сылдьарынан, кыратык сыыһа-халты туттуннахха киһи быһыытын аһара барыы үөскээн кэлэринэн сахаларга “Киһи диэн, киһи буоллаҕа” диэн киһини аһара арбаабат, киһиргэс буолууга тириэрдибэт аналлаах өс хоһооно туттулла сылдьар.
Ханнык баҕарар киһини аһара киһиргэтэн, арбаан абааһыга кубулутуохха сөп. Ол иһин сахалар киһи көрсүө, сэмэй буоллаҕына эрэ сыыһа-халты туттунара аҕыйыырын олохторугар туһаналлар, оҕолорун үөрэтэллэр. Киһиэхэ киһилии сыһыаннастахха эрэ киһи буолан сылдьара, олоҕун олороро кыалларыттан сахалар киһи буолуу уонна Киһи таҥара үөрэҕин үөскэтэн сайыннарбыттар.
Ыраахтааҕы былааһа үлэһиттэри, дьадаҥылары уһуннук үлэлэтэн баран кыра хамнаһы төлөөн аһара баттыырыттан, киһинэн да аахпатыттан үлэһиттэр 1917 сыллааҕы өрө туруулара кыайыылары ситиспиттэрэ уонна иэстэбили үөскэппиттэрэ. Саата-сэбэ суох эйэлээхтик забастовкаларга кыттыспыт үлэһиттэри саллааттарынан элбэхтик ытыалаппыт ыраахтааҕыны тутан ылан, хаайа сылдьан баран бэйэтин ытан кэбиспиттэрэ.
Тыһыынча сыллартан ордук кэмҥэ сайдыбыт православнай таҥара дьиэтэ аһара байан уонна диктатураны үөскэтэн аҥардастыы баайдар диэки буолан, халыйан хаалбытыттан үлэһиттэр, саллааттар өрө турууларыгар баайдар өттүлэрин тутуспута. Бу сыыһа суолу тутуһуу содулуттан саҥа үөскээбит дьадаҥылар сэбиэскэй былаастара бары таҥара дьиэлэрин үлтү сыстарбыта, үлэһиттэрин барыларын репрессийэлээбитэ.
Маҥнайгы пятилетка сылларыгар баайдар батталларыттан чахчы босхоломмут үлэһиттэр аһара күүскэ үлэлээннэр дойду сайдыыны ситиһэрин үөскэппиттэрэ. Промышленность сайдыытын урутаан тутуһуу түмүгэр ССРС Аан дойду иккис сэриитигэр кыайыыны ситиһэрэ кыаллыбыта.
Дьон бары тэҥнэр диэн сымыйа этиини тутуһан сэбиэскэй былаас үлэһиттэри, дьадаҥылары барыларын ыган туран үлэлэппитин таһынан, үөрэхтээһини саҕалаан баран эстиэҕэр диэри салгыы ыыппыта. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуспакка аһара баран “Бука бары үрдүк үөрэххэ” диэн ыҥырыыны туһанан үөрэҕи аһара ыыппытын түмүгэр, үлэни мөлтөтөн, хаалыыга тириэрдибитэ. Бары үөрэҕи, чэпчэки үлэни эккирэппиттэриттэн үлэ кыаттарбата үөскээбитэ, ас-таҥас быста аҕыйаабыта.
Сэбиэскэй былаас саҥа олоҕу саҕалаабыта, дьон бары “тэҥнэр” диэн сымыйа этиини сайыннарбыта уонна олох урукку үгэстэрин суох оҥорон умуннарбыта. Саҥа үгэстэри оҥорон туһаҕа киллэрэ сатаабыттара эрээри, өй-санаа сайдыыта бытааныттан олор туһалыы охсубатахтара. “Моральный кодекс строителей коммунизма” диэн саҥа үөрэҕи оҥорон киллэрбиттэрэ эрээри, бириэмэлэрэ кылгаан биэрэн таах хаалбыта.
Сүрэҕэ суох, дьадаҥы дьону үлэлэтэ сатаан үчүгэй үлэһиттэри таҥнары тардыыны үөскэппиттэрэ. Ол курдук үлэлиэн баҕарбат киһи таах үлэлээбитэ буолан саллаҥныырыттан үлэ оҥорон таһаарыыта олус аллараа түспүтэ.
Бэрээдэги тутууга октябреноктартан, пионердартан саҕалаан бары комсомолецтар, партиялаахтар кыттыһалларын үөскэтэн элбэх ситиһиилэри оҥорбуттара. Дьон киһи буолуу үөрэҕин бары баһылаабыттарын таһынан өссө аһара барыыны оҥорон, оҕо төрөөтөр эрэ киһи буолар диэн сыыһа быһаарыыга тиийэн хааланнар, оҕолору иитиини атаахтатыы өттүгэр халыппыттара.
Дьахталлар көҥүл иһин охсуһууну аһара ыытаннар бэйэлэрэ көҥүллэринэн барыыларыгар туһаммыттара, онно эбии араас элбэх туһалаах чэпчэтиилэри оҥотторбуттарын таһынан, эр дьонтон төһө эмэ уһун үйэлээх эрээри, пиэнсийэҕэ эрдэлээн тахсары кытта ситиспиттэрэ.
Дойдуга бас билиини барытын уопсайдаан, чааһынай бас билиини суох оҥорбуттарынан туһанан, эргэ тахсар кыыс энньэтин уонна уол кыттыһар халыымын, урукку ыарахан олох хаалынньаҥынан, батталлааҕынан ааттаан тохтоппуттара. Ыал буолааччылар бары быстар дьадаҥылар курдук, ханна эмэ көрсүһэ түстэхтэринэ, туга да суох холбоһон иһиилэрэ олоххо киирбитэ.
Ыал буолуу былыргы үгэстэрин уларытыы туох содуллаах буолан тахсарын суруйааччы Сиэн Чолбодук маннык арыйар:
- Сөҕөрө диэн – аны урукку курдук суорумньунан эҥин кэпсэтэр, кыыһы, уолу дьоно орооһон холботолууллара бобуллар курдук этэллэр. Онон аны сыһыыттан-хонууттан булсуһан тутуһан, ойохтуу-эрдии буолуохтаахтар. “Хайдах ол, сүөһү курдук”, - диэн Даайа ону ылыммат. “Соҕотох кыыспын ол сыһыыга-хонууга көрсө түспүт мээнэ киһиэхэ биэрбэппин, доҕор, туох аатай, хайа билбэт киһитигэр”. (1,28).
Эдэрдэргэ эттэрин-сииннэрин баҕа санаата элбэҕиттэн уонна туттунар күүстэрэ аҕыйаҕыттан ханна көрсүһэ түстэллэр, таптаабыт курдук санаатылар даҕаны ыал буола оонньуу охсуулара олоххо киирбитэ. Бу аҥардастыы эт-сиин баҕатынан, имэҥ салайыытынан ыал буолуу сайдыыта дьон үлэҕэ-хамнаска мөлтөх, ол оннугар элбэх уу-хаар саҥалаах, сайдыыта суох буор куттаах дьадаҥылар бастаан иһиилэрин үөскэппитэ. (2,56).
Дьон ыал буолууларын сэбиэккэ туоһулаан сурукка киллэрэллэрэ. Бары баайдара суоҕуттан ыал арахсыытыгар баай-мал үллэстиитэ диэн айдаан тахсыбата үчүгэйинэн ааҕыллара.
Былыргы кэмнэргэ кыыс оҕолору төрөппүттэрэ тэрийэн ыал оҥороллорун, кинилэр баҕа санааларын ситиһэ сатааһыннарын курдук сыаналаан баттабыл, атаҕастабыл курдук ааҕан туораппыттара. Сэбиэскэй былааска үөрэҕи аһара баран өрө тутууларыттан дьахталлар ыал олоҕунан, оҕону иитиинэн, үөрэтиинэн дьиэҕэ олорон эрэ дьарыктаналларын баттабылынан аахпыттара, бырахпыттара, бэйэлэрэ аралдьыйалларын ордорон кыра хамнастаах, бытархай үлэлэргэ үлэлии сылдьалларын сөбүлээбиттэрэ.
Сэбиэскэй былаас дьахталлары былыргы үйэҕэ аһара баттанан олорбуттара диэн туоһулааһыныттан саҥа былаас олортон босхолоон, көҥүллэринэн ыыппыттара, бэйэлэрэ талбыттарынан эр киһини талан ылан эргэ тахсаллара олоххо киирбитэ.
Үлэһиттэр, дьадаҥылар былааһы былдьаан ылбыттарын кэнниттэн ыал олоҕун туһунан ханнык да үөрэхтэрэ, билиилэрэ суоҕа. Былыргыны үрэйиэххэ, алдьатыахха диэн санаалара аһара барбыта, оннооҕор уопсай, кэргэннии олорууну киллэрэн боруобалыы сылдьыбыттара да, хата тохтоппуттара.
Эдэрдэр ханна эмэ көрсүһэ түстэхтэринэ, эттэрин-сииннэрин баҕа санаата элбэҕиттэн сөбүлэһэ оҕустахтарына, ыал буолан иһэллэрин олохтообуттара. Элбэх саҥалаах, ыһа-тоҕо уу-хаар кэпсээннээх, барыны-бары кыайар курдук туттунааччылар, араас сүрэҕэ суохтар, дьахтарга урутаан түһээччилэр бастакы оруолга тахсыбыттара.
Дьадаҥылар бары салайар былааска тииһиммиттэриттэн, үөрэҕи элбэхтик ылбыттарыттан үлэни-хамнаһы кыайбат сайдыыта суох буор куттара дьоҥҥо барыларыгар киэҥник тарҕанар кыахтаммыта.
Көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайааччылар үрдүктүк сыаналанар кэмнэрэ кэлбитэ эрээри, ахсааннара аҕыйах этэ, элбэхтик саҥарааччыларга, мөлтөх үлэһиттэргэ улаханнык баһыттараннар, кинилэр быыстарыгар биллибэт буолан барбыттара.
Төһө эрэ кэминэн үлэни мөлтөх үлэһиттэр баһылааннар былааннар туолбаттара үөскээбитэ. Ону тупсара сатааннар бары былааннары кыччатыы үлэтин салайааччылар куруук ыыталлара.
74 сыллар ааспыттарын кэннэ сыаналаатахха Россия дьоно барылара дьадаҥылар сайдыыта суох буор куттарынан сутуллан үлэни-хамнаһы кыайааччылар быста аҕыйаабыттара быһаарыллар. Үлэ-хамнас атын омуктартан хаалыыта саҕаланан сэбиэскэй былаас эстибитэ, дьону аҥардастыы үөрэхтии сатааһын мөлтөх өрүтэ арыллан биллибитэ. Олоххо үөскээбит бу халыйыыны тупсарар, көннөрөр сыалтан дойдуну салайар былаас уларыйан ырыынак сыһыаннаһыылара олоххо киирэр кэмнэрэ син кэлбитэ.
Үөрэҕи аһара өрө тутууттан, “үчүгэй” диэн ааттаан арбааһынтан үлэ куһаҕан өйдөбүллэммитэ, дьон күүскэ үлэлиир санаалара быста аҕыйаабыта. Ханнык эрэ кыаммат, итэҕэстээх дьон үлэһит буолалларын курдук этиилэр көр-күлүү курдук тарҕаммыттара.
Дьон бары оҕолорбутун үөрэттэрэбит диэн санааларыттан үөрэх баар сирдэригэр мунньусталлара үксээбитэ. Дьахталлар ордук кыһанан үрдүк үөрэҕи ситиһэр кыахтаммыттара, эр дьон үксүлэрэ дэриэбинэлэргэ үлэлии хаалбыттара.
Үрдүк үөрэхтээх дьахталлар үөрэҕэ суох эр киһиэхэ эргэ тахсаллара быста аҕыйаабыта, арыычча кыанар эр дьон нуучча дьахтарын кэргэн ылаллара олоххо киирбитэ, олохтоох омук дьахталлара аҥардас хаалыылара элбээбитэ. Сэбиэскэй былаас үтүөтүнэн омукка аҥардас дьахталлар, тулаайах оҕолор үксээбиттэрэ, дьон олохторо көммүтүттэн оҕолору иитии сымнаан, букатын да хаала сыһан, атаахтатыы диэки халыйбыта.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьоҥҥо үчүгэйдик иһиллэр ыҥырыылары элбэхтик туһаналлара. “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн үчүгэйдик иһиллэр, оҕо иитиитигэр быһаччы сыһыаннаах ыҥырыыны киэҥник туһананнар, оҕолору барыларын атаахтык, маанылаан иитиини тарҕаппыттара.
Атаахтык иитиллэр эдэрдэр өйдөрө-санаалара аһара барара элбээн араас быстах быһыыга түбэһэллэрэ үксүүрүттэн сыыһа-халты туттунуулары оҥоро охсоллоруттан олохторун кылгатан кэбиһэллэрэ элбээн иһэрин тэҥэ, тулуура суохтарыттан үгүстүк арыгыга ыллараллара уонна ханнык да үлэни кыайа-хото үлэлээбэттэрэ биллэн барбыта.
Өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥоруу түмүгүнэн дьон аһара барар санаалара элбээбитэ. Араас сыыһа-халты туттунааччылар элбээбиттэрин тэҥэ, арыгыһыттар, наркоманнар үксээбиттэрэ. Бу өй-санаа үөрэҕэр оҥоруллубут халыйыылар түмүктэринэн Россия дьоно үлэни-хамнаһы кыайбаттара улаатан, майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйбытын тэҥэ, ахсааннара аҕыйаан иһиитэ үөскээбитэ.
Сэбиэскэй былаас тобохторо; суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар “айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этэннэр, “айыы үөрэҕэ” диэн албын итэҕэли оҥороннор өй-санаа үөрэҕин билбэт буолбут, атеистыы санааланан хаалбыт дьону албыннарыгар киллэрэ сылдьаллар. “Айыы үчүгэй” диэн сымыйанан этии оҕо өйүн-санаатын ордук күүскэ буккуйар, ону-маны, буолары-буолбаты оҥоро сатыырын үксэтэн, сыыһа-халты туттунарын элбэтэр.
Эдэрдэр айыыны оҥорор санаалара элбээбитэ ыал олоҕо туруктаах буолуутун суох оҥорбута. Ону тэҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн тылы “сонун” диэн сахаларга суох тылынан солбуйаннар солумсах буолуулара улаатан саҥаттан саҥаны боруобалыыр санаалара улаатан саҥа ыаллар арахсыылара үксээбитэ.
Билигин ырыынак кэмигэр төрөппүттэр оҕолорун өйө-санаата киһи буолуу, киһилии быһыыланыы диэки хайысхаланан сайдарын баҕардахтарына, бу сыыһа, албын үөрэҕи тохтотторуо этилэр.
Онон сэбиэскэй былаас ыал буолуу былыргы үгэстэрин суох оҥорон дьадаҥылар сайдыыта суох, үлэлиэхтэрин, хамсаныахтарын баҕарбат буор куттарын дьоҥҥо барыларыгар тарҕатан үлэһит дьону аҕыйаппыта уонна эр дьону быста мөлтөтөн үлэ-хамнас кыаллыбатын үөскэппититтэн бу былаас бэйэтэ эстибитэ. (3,27).
Туһаныллыбыт литература
уларыт9. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки. - Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2017. – 156 с.
3. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.