Өй-санаа сайдан иһиитэ

Өй-санаа сайдан иһиитэ диэн олоххо туһалаах уларыйыылар киирэн иһиилэрэ ааттанар.

Аныгы, сайдыылаах наука быһаарарынан Сир үйэтин уһуна 10 млд. сыл буолуон сөп. Кинилэр аахпыттарынан Сир үөскүөҕүттэн 4 млд. сыл ааспыт буоллаҕына, Сир өссө да өр кэмҥэ баар буолуох курдук. Сахалар үөрэхтэринэн Сиргэ айылҕа Күн баар эрэ буоллаҕына сайдар. Күн өлүүтэ туох баар айылҕа барыта өлүүтүгэр тириэрдэр.

250 мөл. сыл анараа өттүгэр Сиргэ олус улахан вулкан тоҕо тэбиитэ буола сылдьыбытын үөрэхтээхтэр дакаастаабыттар. Бу быһыы буолан ааспыта Арҕаа Сибииргэ ордук биллэр эбит. Бу кэм түбэһэр бэлиэ сирдэригэр вулкан лавата халыйбыта хос сулуой, хаттык буолан көстөр эбит.

33 мөл. сыл анараа өттүгэр киһи хараҕын оҥоһуута уларыйбыт.

7 мөл. сыл анараа өттүгэр киһи курдук быһыылаах хас да тус-туспа көрүҥнэрдээх харамайдар сиргэ бааллар эбит.

200 тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр киһи саҥарар саҥата сайдыбыт. Бу кэмтэн саҕалаан киһи мэйиитэ олус улаатан, өйө-санаата биллэрдик эбиллибит. Бу кэмҥэ киһиэхэ маарынныыр харамайдартан неандертальскай диэн ааттанааччы эмиэ баар эбит. Бу харамай күөмэйин оҥоруута билигин баар эбисийээнэлэр киэннэрин курдук буолан, кыайан саҥара үөрэммэтэҕиттэн сайдыыны кыайан ситиспэккэ киһиэхэ кыаттаран, баһыттаран симэлийэргэ барбыт. Бу кэмтэн саҕалаан киһиэхэ маарынныыр бары атын харамайдар суох буола эстибиттэр. (1).

Саха дьоно чугастааҕы кэмҥэ диэри билэр хайаларга олохтоох чучунаалара кыайан саҥарбат киһиэхэ маарынныыр кыыллар ордуктара буолуон сөп. Чучунаа олус күүскэ иһиирэрин истибит уонна тааһынан быраҕарын билбит дьон суруйууларыттан ол биллэр.

Кэлин археологтар булбут неандерталецтарын күөмэйин оҥоһуутун уратытынан кыайан саҥарбат буолуон сөп эбит диэн быһаарбыттара. Кыайан саҥара үөрэммэтэх киһи курдук кыыллар сатаан саҥарааччыларга, өйдөрө-санаалара түргэнник сайдааччыларга лаппа баһыттаран, туоратыллан, симэлийиигэ барбыттар. Билигин хайаларга көрдүү сатыыр чучунаалара, “хаар киһилэрэ”, ол кыыллар тобохторо буолуон сөп.

Улахан мууһуруу (ледниковый период) 10 тыһыынча сыл анараа өттүгэр бүппүтүн кэннэ дьон-аймах сайдыылара саҕаламмыт. Араас цивилизациялар бииртэн биир сайдыы үктэллэрин ситиһэннэр, бу олохпутугар тиийэн кэллибит. Олох салгыы сайдыыта дьон биир тылы булунууларыттан, биир санааланыыларыттан ордук улахан тутулуктаах буолбута билигин билиннэ. Улахан атомнай, термоядернай сэрии сэптэрэ аһара күүһүрбүттэрэ, мунньуллубуттара, бары тоҕо тэптэхтэринэ сир саара барыта күүстээх радиациянан сутулларын тэҥэ, күдэҥҥэ көтөр кыахтааҕа, дьон сэрэхтээх, бэйэ-бэйэлэригэр тулуурдаах буолууларын улаатыннаралларын эрэйэр.

Өй-санаа сайдыытын туһунан араас үөрэхтэр тус-туспа билиилээхтэр уонна бары олору тутуһа сылдьаллар, уларыталлара уустук, уһун кэми ылыан сөп. Өй-санаа сайдыытын тус-туспатык быһаараллар. Омук элбэх таҥаралардаах буолуута олус уһун үйэлээҕин бэлиэтиир ураты бэлиэ буолар. Киһи өйө-санаата улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан иһиитин элбэх таҥаралардааҕа биллэрэр.

Сиргэ улахан, киһиэхэ маарынныыр кыыллар үөскээн, сайдан истэхтэринэ Марстан космическай хараабыллар кэлэн түһүтэлээн, аҕыйах ахсааннаах дьон бөлөҕө сайдан, ахсааннара эбиллэн барбыт. Биирдиилээн да буоллар, бу кэлии дьон олохтоохтору кытта холбоһууларыттан бааһынайдар үөскээн тарҕаммыттар. Омук сайдан этэ-сиинэ тупсан иһиитэ бааһынайдар элбээн иһиилэриттэн тутулуктаах.

Кэлии дьон төһө да өйдөрө-санаалара сайдыылааҕын иһин бэйэлэрин кылгас үйэлэригэр экономиканы кыайан сайыннара охсубаккалар олохтоохтор таһымнарыгар таҥнары түспүттэрэ сабаҕаланар. Урал өрүс таас хайаларыгар олус былыргы кэмнэргэ араас химическэй элеменнэр, бензол эҥин структураларыгар сөп түбэһэр уруһуйдар бааллара, ону бигэргэтиэхтэрин сөп курдуктар.

Кэлиилэр Сиргэ дьон олоҕун тосту сайыннара охсубаталлар даҕаны сайдыылаах буор куттарын биэрэннэр, дьон күөмэйдэрин үлэтэ тупсан саҥара үөрэнэннэр салгын куттарын сайыннараннар, өй-санаа сайдыыны түргэнник ситиһэр кыаҕын үөскэппиттэр.

Киһиэхэ буор кута сайдыыта сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн дакаастанар. Киһиэхэ эрэ салгын кута сайдарын сахалар билэллэр уонна куттары үөрэтэн кут-сүр үөрэҕин олохтообуттар.

Кэлиилэр өйдөрө-санаалара олохтоохторго бэриллиитин биллэр холобурунан сайдыылаах буор куттаах, өйө-санаата, салгын кута түргэнник сайдар, сатаан саҥарар киһи үөскээһинэ буолар. Наука үлэһиттэрин быһаарыыларынан бу кэм икки сүүс тыһыынча сыллар-даахха буолбут курдук. Сайдыылаах буор куту уонна түргэнник сайдар салгын куту кэлиилэр олохтоохторго иҥэрбиттэриттэн өй-санаа сайдыыны ситиһэр кыаҕа биллэрдик улааппыт. Бу түргэнник сайдар салгын кут көмөтүнэн билигин дьон-аймах өйдөрө-санаалара түргэнник сайдан үлэҕэ-хамнаска ситиһиилэри оҥорор кыахтаннылар. Ол быһаарыытынан олус былыргы кэмнэртэн сыыйа сайдан иһэр улахан эбисийээнэлэр билигин даҕаны бананы хастаан сииртэн ордук өйдөнө иликтэрэ буолар.

Олох тупсан, үлэ-хамнас сайдан, тэнийэн иһиитэ сыыйа-баайа дьон өйүн-санаатын улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайыннаран, бу кэмнээҕи таһымҥа тириэрдибитин өй-санаа уһун үйэлэргэ уларыйан, таһымтан-таһымҥа тахсан иһиитин ырытыы быһаарар. Өй-санаа сайдан иһиитин таһымнара манныктар:

1. Киһи уонна сүөһү өйө-санаата арахсыылара. Киһи буолуу өйүн-санаатын дьон ситиһэр буолуулара.

2. Бэйэ киһитэ уонна атын киһи өйө-санаата арахсыылара. Олоҥхо кэмигэр дьон айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсаллара. Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрө-санаалара икки аҥы арахсара быһаарыллан ол, анараа дойду уонна бу дойду үөскээһиннэрэ.

3. Сайдыыны ситиһии үрдүкү таһымынан киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны айан оҥорон кэбиһэрэ арыллыыта буолар. Киһи сайдыыны оҥорор өйө-санаата икки аҥы арахсара биллибитэ. Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар үөскээниннэрэ уонна олоххо киириилэрэ ону быһаарар. Дьон үчүгэй киһи буолар баҕа санааланыыларыттан үчүгэй киһи таҥара - Христос таҥара үөскээһинэ өй-санаа салгыы сайдыытын быһаарар.

Өй-санаа бу уларыйан, тупсан иһэр таһымнарын биир-биир ыламмыт ырытыахпыт:

1. Киһи атын өйдөрө-санаалара кыайан сайдыбат кыыллартан, сүөһүлэртэн өйүн-санаатын, бэйэтин туспа араарыныыта, киһи буоларын билиниитэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Бу кэмтэн ыла саха тылыгар киһи уонна сүөһү диэн тыллар үөскээн олоххо киирбиттэр.

Олус былыргы, былыргы дьыллар мындааларыгар дьон ахсааннара букатын аҕыйах эрдэхтэринэ, киһи эмиэ кыыл курдук тайҕаҕа мэнээк сылдьара, хайа хаспахтарын булан, онно саһара, олохсуйара. Бэйэтин санаатыгар көҥүлүнэн, талбытынан сылдьара. Хайа хаспаҕын ааныгар олорон халлаан ыйын уларыйыыларын, улаатарын-кыччыырын кэтээн көрөн үөрэтэрэ уонна ыйар, көрдөрөр диэн өйдөбүлү иҥэрэн ый диэн ааттаабыта сахабыт тылыгар киирэн иҥэн сылдьар.

Кэлин дьон ахсааннара элбээн истэҕинэ киһи бэйэтин билинэн, өйө-санаата сайдан, илиитигэр мас тутан көмүскэнэр кэмиттэн ыла кыыллартан туспа арахсан, бэйэтин киһи диэн ааттанан туспа бөлөҕүнэн сылдьар буолбута. Дьиикэй кыыллары тутан дьиэтитиэҕиттэн, үүнээйилэри үүннэрэн, хомуйан сиир буолуоҕуттан ыла, аҥардастыы бултаан аһыыра уларыйан, бэйэ-бэйэлэрин сиэспэт буолуулара сайдан барбыта. Кыыллары тутан дьиэтитиитэ, олору аһылыкка сиир буолуута киһи диэн ааттанан туспа араарыныытын, бэйэтин уратытын билиниитин сайыннарбыта. Бу кэмҥэ өйдөрө-санаалара сайдыбакка хаалбыт киһи курдуктары сүөһү диэн ааттааһын олохсуйбута, олору туораппыттара.

Киһи диэн икки сүһүөхтээх саха тыла хаһан үөскээбитэ өссө чуолкайдана илик. Сомоготто суруйарынан олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит. Өй-санаа үөрэҕин сайыннарыы бу тыл киһи өйө-санаата саҥа сайдан, кыыллартан бэйэтин туспатын, уратытын билиниититтэн үөскээн олоххо киирбитин быһаарар.

Киһи улахан кыыллары тутан дьиэтитэн, көлө оҥостор кэмигэр бу кыыллартан өйүн-санаатын туспа араарынан, ордугун билинэн, олору сүөһү диэн ааттаабыта, бэйэтин киһинэн билиммитэ. Бу кэмтэн саҕалаан таҥара, киһи буолуу үөрэҕэ сайдан барбыта. Киһи бу кэмҥэ өйө-санаата сайдыбыта, үлэни-хамнаһы кыайара улааппыта, сүрэҕэ суох киһи «Сүөһү курдук сытар», куһаҕаннык быһыыланар киһи «Сүөһү курдук» диэн араарыллан ааттанар кэмнэрэ кэлбитэ.

2. Дьон атыттары кытта сэриилэһэллэрэ, бултуур сирдэрин былдьаһаллара. Киһи атын дьонтон бэйэтин көмүскэниитэ, арахсыыта, үчүгэй, айыы уонна куһаҕан, абааһы дьонноро баар буолууларыгар тириэрдибитэ. Дьон ахсааннара элбээн истэхтэринэ, аны бэйэлэригэр маарынныыр киһилэртэн көмүскэнэр кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ. Эмиэ икки аҥы арахсыы үөскээбитэ.

Дьон ахсааннара эбиллэн, сотору-сотору көрсүһэр, атааннаһар, сир былдьаһар кэмнэрэ кэлиитигэр бэйэ дьоно уонна атын дьон диэн икки аҥы арахсыылара үөскээбитэ. Сахаларга бу кэми айыы дьоно уонна абааһылар, адьарайдар диэн арахсыы үөскээбититтэн быһаарыллар. Бу олус былыргы кэм, олоҥхо үөскээбит кэмэ буолар.

Олох салҕанан истэҕинэ өй-санаа үөрэҕэ сайдан испитэ. Тыыннаах уонна өлбүт дьон өйдөрүн-санааларын уратылара арыллыбыттара. Бу кэмҥэ дьон олорор сирдэрин-дойдуларын икки аҥы араарыы; бу дойду уонна ол дойду диэн арааран ааттааһын үөскээбитэ. Билигин элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тутуһааччылар “айыы үчүгэй” диэн этиилэринэн өйдөрө-санаалара бу, олус ыраах, хаалбыт таһымҥа эрэ сылдьарын биллэрэллэр.

Бу кэмҥэ былыргы араас кыыл, көтөр таҥаралар туһаларыттан тахсаннар атын, олоххо туһаны аҕалар дьиэ кыыллара; таба, дьөһөгөй, ынахсыт таҥаралар үөскээн барбыттара, үлэ-хамнас сайдыбыта, тус-туспа көрүҥнэргэ арахсыылара баһылыыр үлэ көрүҥүн арааран таһаарбыта. Киэҥ сири-дойдуну баһылыыр кыаҕы дьоҥҥо биэрбит тимири уһаарыы, тимиринэн уһаныы сайдыыта дьоҥҥо “Сах” таҥараны үөскэппитэ.

“Сах” таҥара сайдыыта тимири уһаарыы, уһаныы туспа үлэ көрүҥэр кубулуйуутугар тириэрдибитэ. Бу ураты, саҥа үлэ көрүҥүн салгыы сайыннарыы уоттан тутулуктаах “Сах” таҥара сайдыытын, киэҥ сирдэргэ тарҕаныытын төрүттээбитэ. “Сах” таҥаралаах саха омук үөскээбитэ, бу таҥара саха омугу сомоҕолуур күүс буолбута.

Улуу уустар ахсааннара эбиллэннэр экономикаҕа сайдыыны киллэрбиттэр киэҥ сирдэри баһылааннар улахан омуктары үөскэппиттэрэ. Омуктар үөскээн, бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туспа арахсан, сирдэрин-дойдуларын бэлиэтэнэн, көмүскээн олохсуйан олорор кыахтаммыттара.

Айыы уонна абааһы, адьарай диэн арахсыы сэриигэ, өлөрсүүгэ тириэрдэр кыаҕа улахан. Куһаҕаннык, үөҕэн ааттаһыы эйэлэспэт буолууну үөскэтэр. Хардары-таары абааһыларынан ааттаһан баран, абааһылары барыларын суох оҥоруохха диэн кыахтара баарынан өлөрүстэхтэринэ, кыайбыт кыаттарбыты сиик гына симэлитэрэ, күл гынан күдэҥҥэ көтүтэрэ. Былыргы, олоҥхо кэмин саҕана дьон айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсыылара элбэхтик сэриилэһиини, эйэлэспэт буолууну үөскэтэрэ.

Билиҥҥи сайдыылаах дойдулар өй-санаа үөрэхтээхтэрэ бу кэми өй-санаа өссө сайда илик, язычество, сэрии, өлөрсүү кэмэ диэн туспа арааран ааттыыллара, ол кэмҥэ дьон оҥорор быһыылара куһаҕана элбэҕинэн бигэргэтиллэр, айыылар уонна абааһылар диэн арахсыы охсуһууга, абааһы көрсүүгэ тириэрдэрэ, бэйэ-бэйэлэрин симэлитэ, суох оҥоро сатыыллара элбэхтик сэриилэһиилэрин, өлөрсүүлэрин үөскэтэрэ.

Олох салгыы баран сайдан, тупсан истэҕинэ бэйэ дьоно элбээн испиттэрэ. Кинилэр бэйэлэрин истэригэр тус-туспа санаалаахтар икки аҥы арахсыыларын үөскэппиттэрэ уһун кэмҥэ олоххо киирбитэ.

3. Өй-санаа салгыы сайдыыта киһи бэйэтин өйө-санаата икки аҥы арахсыытын, үчүгэй уонна куһаҕан санаалара баалларын быһаарбыта. Дьон айылҕа төрүт тутулуктарын арыйан билиилэрэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини үөскэппитэ, олоххо үһүс хайысха, сөп түбэһэр буолуу бу икки хайысха икки ардыларынан, ортолорунан баарын арыйан таһаарбыта. Бу билии дьоҥҥо Үөһээ, Орто уонна Аллараа дойдулар диэн ааттарынан биллэр буолбута, сыыйа-баайа олоххо киирбитэ.

Бу тупсубут өй-санаа икки тыһыынча сыллар усталарыгар дьон олоҕор үчүгэй киһи, Христос таҥара буолан киирбитэ. Биһиэхэ билигин даҕаны өй-санаа бу курдук икки аҥы арахсыытын уонна үһүс хайысханы үөскэтэллэрин билбэт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, оннооҕор учуонайдар бааллар.

Өй-санаа өссө сайдыыта киһи бэйэтин өйө-санаата икки аҥы арахсарын быһаарбыта. Киһи үтүө, үчүгэй санаата киирдэҕинэ үчүгэйи оҥороро, онтон хара, куһаҕан санааланнаҕына куһаҕаны оҥоруон сөбө арыллыбыта. Киһи оҥорор быһыыларыгар санаа олус улахан сабыдыаллааҕа быһаарыллыбыта.

Саҥа таҥара, үчүгэй киһи, Христос таҥара үөскээн киэҥник тарҕаммыта. Өй-санаа үс аҥы арахсыытыттан сири-дойдуну үс аҥы араарыы үөскээбитэ; үчүгэй, үтүө санаалар дойдулара Үөһээ дойду, куһаҕан, хара санаалар мунньуллар дойдулара Аллараа дойду, онтон бу икки дойдулар икки ардыларыгар дьон бэйэлэрэ олорор сирдэрэ Орто дойду диэн баар буолбуттара.

Өй-санаа сыыйа-баайа сайдан иһиитин таһымнара уонна дьон олохторо уларыйыыта, тупсуута үлэ-хамнас ситиһиититтэн тутулуга сөп түбэһэллэрэ өй-санаа хантан эрэ атын сиртэн кэлбитэ диэн этии сыыһатын быһаарар. Халлаантан туох эмэ эбии кэлбитэ диэн этии дьон олоҕор, өйүгэр-санаатыгар туһата суоҕун биллэрэр.

Киһиэхэ баҕа санаата элбэҕин курдук былыргы таҥаралар эмиэ элбэхтэр. Олус былыргы кэмнэртэн дьон бултуур, улахан сиэмэх кыыллар, көтөрдөр курдук буола сатыыр баҕа санааларыттан сайдан тахсыбыт улахан таҥаралар Будда, Христос уонна Магомет үөскээн киэҥ сирдэргэ тарҕаннылар, бу таҥаралары элбэх омуктар итэҕэйэллэр.

Билигин айылҕа уларыйан иһэр кэмигэр бу таҥаралар эргэрдилэр, өй-санаа сайдыытыттан, айылҕаны көмүскүүр санаа улаатыытыттан хаалан иһэллэр, тус-туһунан омуктар үөрэхтэрин өрө туталларыттан бары дьоҥҥо биир санааланыыны кыайан үөскэппэттэр.

Олох сайдан иһиитэ дьоҥҥо биир санаалаах буолууну ирдиир кэмэ кэлэн иһэр. Сахалар Күн таҥаралара ол сыалы ситиһэргэ туһалыыр кыаҕа улахан. Дьон бары Күн таҥараны итэҕэйдэхтэринэ, тутустахтарына айылҕаны харыстыыр санаалара күүһүрэр, эйэлээх буолуулара улаатар. (2,13).

Туһаныллыбыт литература

1. 21 декабря 2007 г. ВГТРК (Канал Россия).

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), "Бизнес-инкубатор", 2016. - 148 с.