Куһаҕан кыдьыктаныма

Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин этиитэ.

Дьон өйө-санаата сайдыыта олус былыргы кэмнэртэн улахан кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаннарыттан салҕанан, тупсан, уһун үйэлэр тухары сыыйа киһитийэн испитэ киһи буолуу үөрэҕэ сайдыбытынан дакаастанар. Өй-санаа сайдыытыгар киһи буолуу өйдөбүлэ киириитэ киһини кыыллартан туспа араарбыта, өйө-санаата сайдыбытын, кыыллартан үрдүктүк турарын билиннэрбитэ.

Аан бастаан киһи буолууну ситиспит сахалар киһи бары быһыытын барытын киһи оҥорорун курдук оҥордоҕуна, киһи быһыылаах буоларын арыйбыттара. Эт-сиин баҕа санаатын туспа уратыларын сайыннарыы куһаҕан кыдьыктаныы диэн ааттанар уонна киһи быһыылаах буолууга киирсибэт.

Уруогун билбэтэҕинэ кэтэҕин тарбана үөрэнэн хаалбыт уол эппиэттии туран илиитинэн сапсына мээрик буолара оҕолорго күлүүнү эрэ үөскэтэр. Гомосексуалистар диэннэр эр киһи уонна дьахтар киһилии сыһыаннарын уларытан сиргэ-буорга тэпсэллэрэ таҥара үөрэҕэр уонна киһи быһыытыгар сөп түбэспэт.

Киһи өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиитэ эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарыгар киһилии сыһыаны, бэйэ-бэйэҕэ тэҥнээх, атаҕастабыла суох сыһыаны, өйдөһүүнү, таптаһыыны киллэрбитэ, кэргэннии олоҕу, ыал буолууну төрүттээбитэ.

Сахаларга киһи буолуу өйдөбүлэ олус былыргы кэмнэргэ үөскээбитэ киһини ким диэн ааттаан ыҥырарга иҥэн сылдьар. Саха киһитэ соҕотох киһини эрэ «Ким», «Кини», «Кимий?» диэн ааттаан ыҥырар. Атын бары кыыллар, көтөрдөр, араас маллар «Ол», «Бу», «Туох», «Тугуй?» диэн туспа, холбуу ааттанан ыҥырыллаллар.

Бу киһи диэн саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан кыыллартан, атыттартан бэйэтин саҥа араарынар буолбут кэмиттэн ыла үөскээбитин биллэрэр. Саха дьоно киһи буолууну олус былыргы кэмнэртэн баһылаабыттарын быһаарар киһи диэн тыл буолар, ол иһин олус улаханнык сыаналанар, харыстанар уонна хайаан да таба туттуллуохтаах.

Киһи буолуу диэн киһилии быһыыланыы, тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥоруу ааттанар. Туох эмэ быһыыны киһи оҥороруттан атыннык, уратытык оҥордоххо саҥаны арыйыы, айыы буолан тахсар. Киһи оҥорбот быһыытын оҥоруу айыыны оҥоруу буолар. Айыыны оҥоруу куһаҕана итиннэ саһан сылдьар.

Улаатан эрэр уол дьахтары боруобалаатаҕына, биллэҕинэ эр киһи буоларын билинэр. Уол оҕото дьахтары аан маҥнай боруобалааһына хаһан баҕарар саҥаны айыы, урут хаһан даҕаны оҥорботох быһыыта буолар. Аан маҥнай сатаабат, сыыһа-халты туттунар, ыгыллар, тиэтэйэр. Кини өйүгэр-санаатыгар бу быһыыта олус дириҥник иҥэн хаалар.

Саха дьонун оҕону үөрэтэр үөрэхтэрин уратытынан оҕо аан маҥнай оҥорбут быһыыта хаһан баҕарар олус дириҥник иҥэрин, ийэ кутун үөскэтэрин, хаһан да умнуллубатын быһаарара буолар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытыгар аан маҥнай оҥорбут быһыыларын олус дириҥник өйдөөн, өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар иҥэринэн хаалар. Оҕону кэмэ кэлэн, сааһа ситэн истэҕинэ билиэхтээх дьыалаларын биллэрэн, үөрэтэн биэрэн истэххэ өйө-санаата туруктаахтык сайдарын ситиһиллэр.

Эр киһи, уол оҕото кыыс оҕону, ыал ийэтэ буолуохтаах киһини харыстыыр, көрөр-истэр өйгө-санааҕа иитиллэр. Уолаттары бэрээдэктээх, кыргыттары харыстыыр буолууга үөрэтии билигин хаалан сылдьар. Кэргэн ылыах буолан кыргыттары албынныыллара элбээтэ. Былыргы сахалар маннык быһыыны хайдах быһаараллара үөрэх буолар. Кыыһы албыннаабыт эр киһи «Саат куттарыыта» диэни төлүүрэ. Ол сыаната кыыс төһө баайдааҕыттан-маллааҕыттан тутулуктанан сороҕор олус үрдүк буолара.

Содурдаама диэн этии эмиэ тулуурдаах, өһөс буолууга ыҥырар. Киһи өһөс санаатын күүһүнэн этин-сиинин араас элбэх баҕатын тулуйан, кыанан, иһигэр туттуна сылдьара эрэ табыллар. Эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын киһи быһыылаахтык оҥоруу өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон ирдэнэр.

Кыыс оҕо бэрээдэктээх, кэргэн тахсыан иннинэ атын эр киһини кытта сылдьыһа илик буоллаҕына эрэ, ыраас хааннаах, төрүт-уус ыалларга кэлэр көлүөнэлэрин төрөтөр кыахтаах диэн генетиктэр дакаастыы сылдьаллар. Бу этии оруннааҕын былыргылар үөрэхтэрэ эмиэ этэр. Былыргы кэмҥэ утумнааһын диэн үөрэҕи туһанар эрдэхтэринэ кыыс оҕо эргэ тахсарыгар атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын кытаанахтык ирдиир этилэр.

Кыыс оҕо эр киһилиин аан маҥнайгы сылдьыһыыта сааһын-үйэтин тухары умнуллубат саҥаны оҥоруута, айыыта буолан өйүгэр-санаатыгар уурулларын дьахталлар бары билэллэр. Бу хаһан даҕаны умнуллубат өйдөбүллэр. Саҥаны айыы уратыта өйгө-санааҕа сүппэт, умнуллубат бэлиэлэри хаалларар. «Кыыһынан ыал буолуу – үрдүк дьол» диэн ыстатыйатыгар Сардаана Багынанова ол бастакы дьоллоох түүнүн хаһан да умнубатын биллэрэр. (1,31).

Билигин төрүт-уус диэн ааттанар аймахтар былыр-былыргыттан үлэһит, үчүгэй төрүттээх дьон үөрэҕи, сайдыыны, үлэни-хамнаһы ситиһэллэрэ түргэнэ дакаастаммытын кэннэ, утумнааһын диэн ыраас хааннаах кэлэр көлүөнэлээх буолуу олоххо киирэн истэҕинэ кэргэн тахсар кыыс оҕолор ыраас кыыстарынан буолаллара ирдэнэр кэмэ кэлэн иһэр.

Сааһырыар диэри кэргэн тахсыбатах кыыс оҕо уһуннук кыыһынан сылдьара кырдьык да кыаллыбат буолуон сөп. “Кытыйанан, хамыйаҕынан кырбаһар” диэн этии сааһыран истэҕинэ дьахтар өйө-санаата уларыйыытын быһаарар. Эт-сиин баҕата эмиэ күүстээх. Баҕата хамматах дьахтар сыыһа-халты хамсанара элбээһинин бу этии биллэрэр. Бу боппуруоһу былыргы сахалар кыыс оҕону сааһын ситэрин кытта кэргэн биэриинэн холкутук, элбэх эрэйэ суох быһаараллар этэ.

Кыыс оҕо эдэригэр, этэ-сиинэ ситэригэр оҕолонор дьоҕура ордук күүстээх, кыаҕа улахан, доруобай оҕону төрөтөр кыахтаах. Эдэриттэн оҕоломмут дьахтар элбэх оҕолонор кыаҕа улаатар. Оҕолонуу диэн дьахтар бары баҕатын барытын ханнарар айылҕа биэриитэ, анала буолар.

Аныгы үйэҕэ кэргэн буолуохтаах дьон аан маҥнай боруобалаһан нэмнэрин билсиһэн баран холбоһор буолуулара тэнийэн эрэр. Боруобалаһыы уолга, эр киһиэхэ булчут, булуу-талыы өйүн-санаатын уһугуннаран бииртэн-биир, атынтан-атын кыыһы боруобалаан иһиини саҕалыыр, сайыннарар. Билигин уолаттар оннук өйгө-санааҕа иитиллэн сылдьаллар.

Боруобалаһыы салҕанан, сайдан барыытыттан ордук дьахталлар эрэйдэрэ эбиллэр, араас ыарыыларга ылларыахтарын сөп. Оҕолонон хаалыылара элбэх үлэни-хамнаһы, көрүүнү-истиини эрэйэриттэн дьахталлар оҕолорун түһэттэрэллэрэ элбээһинэ доруобуйаларыгар ордук улахан содуллаах.

Боруобалаһыы сайдыыта эр дьону босхо, көҥүллэринэн ыытан, баҕа санааларыгар ордук сөп түбэһэр. Онтон уопсай түмүгү холбоон ааҕан таһаардахха дьахталлар улаханнык ночоотураллар. Дьон бары уруһуйдаммыт хартыына курдук буолбаттарыттан боруобалаһан-боруобалаһан биир эмэ дьахтар табыллар буоллаҕына, атыттар бары аҥардас хаалар дьылҕаланаллар. Ол омук олоҕор ордук улахан куһаҕаны аҕалар.

Киһи өйө-санаата сайдыыта маннык уратылардааҕын сахалар былыр-былыргыттан билэн олохторугар туһана сылдьыбыттар. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Куһаҕан кыдьыктаныма, содурдаама» диэн үөрэтэр. (2,63).

Туһаныллыбыт литература

1. «Кыым» хаһыат. Сэтинньи 15 күнэ 2007 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.