Алдьатыма

Алдьатыма диэн сахалар таҥараларын сыыһа-халты туттунума диэн үөрэҕэ буолар.

Сахалар олохторун, таҥараларын үөрэҕэр тоҕус айыыны оҥорума диэн этиллэр. Бу киһи оҥорбот айыыларыгар ону-маны алдьатыы эмиэ киирсэр. Алдьатыма диэн этии дириҥ суолтатын хас биирдии улаатан иһэр оҕоҕо тириэрдии, үгэс оҥорон иҥэрии төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолар.

«Алдьатар оҥорор буолбатах, судургу» диир сахалар үөрэхтэрэ. Ким барыта алдьатар кыахтаах. Киһи оҥорор быһыыларыттан барыларыттан саамай боростуойдук, судургутук, дөбөҥнүк оҥоруллар буолан алдьатыы улахан куһаҕаны үөскэтэр.

Туох эмэ дьоҥҥо туһалааҕы, уһун үйэлээҕи тутуу, оҥоруу саҥаны арыйыы киһиттэн олус элбэх үлэни-билиини, түбүгү, бириэмэни эрэйэр буоллаҕына, алдьатарга улахан өй кырдьык наадата суох.

Алдьатыы киһи өйүттэн-санаатыттан тутулуктанан үс араас төрүттэргэ олоҕурар:

1. Алҕаска, сыыһа туттан алдьатыы.

2. Билбэт буолан алдьатыы.

3. Соруйан, билэ-билэ алдьатыы.

Алдьатыы бу төрүттэрин биир-биир ыламмыт кыахпыт баарынан ырытан көрүөхпүт:

1. Киһи олоҕун устата биирдэ эмэтэ да буоллар алҕаска, сыыһа-халты, мүччү туттан алдьатыыны оҥоруон сөп. Киһи сыыһа туттара сүһүөҕэ хамныырыттан, иҥиирэ тардарыттан, мэйиитэ эргийэриттэн олус элбэх тутулуктардаах. Бэйэ кыаҕын таһынан туттуу, аһара барыы сыыһа-халты туттунууну биллэрдик үксэтэр. Кыаҕын таһынан олус үөһээ ыттыбыт киһи мэйиитэ эргийэн сыыһа-халты туттунар кыаҕа улаатара хаһан баҕарар бэйэ кыаҕын билинэри, ону тутуһа сылдьары эрэйэр.

Тута-хаба, оҥоро-тута үөрүйэҕэ суоҕуттан киһи мүччү-халты туттунара, сыыһа туттан алдьатара эмиэ элбэх. Манна тиэтэйииттэн, ыксааһынтан сыыһа-халты туттунуу ордук элбиэн сөп.

Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны сатаан тутта үөрэнэрэ, этин-сиинин эрчийэрэ, хамсата үөрэтэрэ, үөрүйэх оҥороро олус уһун кэми ылар. Оҕону тугу эмэ оҥороругар үөрэтэргэ, ону сатыыр дуу, сатаабат дуу, урут оҥорбут дуу, суох дуу диэн быһаарыы хайаан да наада. Аан маҥнай оҥорууга, саҥалыы оҥоро-тута үөрэниигэ оҕо үөрүйэҕэ суоҕуттан сыыһа-халты туттунуон сөбө улаатарыттан сэрэхтээх буолуута эрэ көмүскүүр кыахтаах.

Сэрэхтээх буолууга уонна сатаан туттунууга өр кэмҥэ үөрэнии, эти-сиини үөрэтии, үөрүйэх оҥоруу эрэ сыыһа туттууттан харыстыыр, быыһыыр кыахтаахтар. Оҕо өр кэмҥэ үөрэнэн, дьарыктанан сэрэҕи уонна сатаан туттунууну сыыйа-баайа ситиһиэн сөп.

2. Оҕо, эдэр киһи ону-маны алдьатыытын үгүс өртө билбэтиттэн үөскүүр. Ону-маны билиэн-көрүөн баҕата элбэх оҕо оонньууру иһигэр туох баарын көрө охсоору үрэйэ охсон баран кыайан хомуйбакка алдьатара, ыһан кэбиһэрэ элбэх.

Субу оҥорор быһыылара куһаҕаҥҥа тириэрдэр диэни билбэттэриттэн элбэх саҥаны айа сатыыр оҕолор ону оҥорон кэбиһэр кыахтара улахан. Кумаҕынан ыһыахтыы оонньуур оҕоҕо үчүгэй эрээри, киһини ыһар куһаҕан диэни оҕо боруобалаан көрдөҕүнэ, хараҕар кумах киирдэҕинэ түргэнник билэригэр тиийэр. Кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ үөрэтиллибэтэх уонна үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылар диэннэри арааран билбэт оҕолор улаатан баран ыар буруйу оҥорон кэбиһэллэрэ элбиир.

Ыт оҕото ууга кыайан умсубатын кыра оҕолор билбэттэриттэн толору уулаах ваннаҕа сууйан ыраастаары уган баран хам баттаан тимирдэн кэбиспиттэрэ эмиэ баар. Кинилэр ыттарын сууйар-сотор санаалара төһө да үчүгэйин иһин сатаабаттарыгар, билбэттэригэр тэптэрэн куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэллэр.

Улаатан иһэр оҕону кэмигэр үөрэтэн биэрэн иһии суоҕуттан, үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбаттарыттан уонна ханнык быһыы куһаҕан буоларын билбэттэриттэн, аны олору бэйэлэрэ оҥорон кэбиһэр кыахтаналлара ордук улахан куһаҕаны оҥороллоругар тириэрдиэн сөп.

Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын суруйбаккалар, биллэрбэккэлэр, бу быһыылары дьон тоҕо оҥороллорун кылгастык быһаарбаккалар ордук улахан куһаҕаны оҥороллор. Саха оҕолоро дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын билбэттэриттэн кэлин кэмҥэ куһаҕан быһыылары оҥорооччулар элбээтилэр. (1,22).

Киһи куһаҕан диэн тугун аан маҥнай туспа арааран биллэҕинэ эрэ, үчүгэй диэн тугун быһааран билэн олоҕор туһанар кыахтанар. Оҕо төһө кыратыттан үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэр даҕаны олоҕор туһаны оҥостунар. Эрдэттэн билии туһаны аҕаларын таһынан сэрэхтээх буолууга эмиэ тириэрдэр. Сахалыы хаһыаттар дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын суруйбаттарыттан саха оҕолоро дьон тоҕо куһаҕан быһыылары оҥороллорун арааран билбэттэр. Ол иһин бэйэлэрэ билбэттэриттэн оннук быһыылары оҥорор кыахтаналлар.

Өй-санаа алдьатыы өттүн диэки сайдан, халыйан хааллаҕына дьон олоҕор куһаҕан, ыарахан кэмнэр кэлэллэр. «Айыыны оҥор» диэн оҕону үөрэтии өй-санаа алдьатыы өттүн диэки халыйан сайдыытын үөскэтэр. Оҕо элбэхтик саҥаны айаары, ол аата киһи билбэтин оҥороору сыыһа-халты туттунан алдьатара, буорту оҥороро элбээн тахсарын күөдьүтэр.

Бу куһаҕан быһыы диэн оҕо арааран биллэҕинэ, бу быһыыны оҥорбот. Киһи өйүн-санаатын оҥоруута оннук. Хаһан да уларыйбат. Аан маҥнай туох куһаҕан буоларын арааран биллэххэ эрэ үчүгэй диэн баара дьэ биирдэ быһаарыллан, арыллан тахсар уратылаах.

Барыта үчүгэй буоллаҕына куһаҕан диэн суох буолан хаалар курдук. Өй-санаа аҥар өттүн диэки халыйыыта үөскүүр. Дьону албыннааһын сайдан барар. Сэбиэскэй былаас аҥардастыы үчүгэйи эккирэтэн, барыта "үчүгэй" буолла диэн дьону албыннаан үс көлүөнэттэн уһаабакка эрэ эстибитэ.

Төһө даҕаны итэҕэйэр дьону албыннаабыт иһин, куһаҕан диэн син-биир баар, ханна да сүтэн, симэлийэн хаалбат, арай лаппа аҕыйыан сөп. Олох таһыма мөлтөөтөҕүнэ куһаҕан быһыылар өссө элбээн биэрэллэр.

Оҕо билбэтиттэн, бу куһаҕаҥҥа тириэрдиэ диэн сэрэммэтиттэн сыыһаны-халтыны оҥоруута элбээн иһэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн этиитэ тохтото, аҕыйата сатыыр.

Киһи оҥороруттан уратытык, атыннык оҥордоххо саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоруу үөскээн тахсар. Дьон билбэттэрин оҥоруу үгүс өттө куһаҕан буолар. Тоҕо диэтэххэ дьон өйдөрө-санаалара олус түргэнник сайдан иһэринэн билбэттэрэ, оҥорботторо диэн отой аҕыйаан иһэр.

Дьон барыта кэриэтэ үчүгэйи оҥоруон баҕарара кырдьык. Барыта баҕа санаа курдук табыллан биэрбэт. Бу быһыыны Россия урукку премьер-министэрэ В.Черномырдин олус таба этэн турар. Террористары кытта сэрии табыллыбатаҕар быһаарыы биэрэригэр бу курдук диэбитэ: «Хотели как лучше, а получилось как всегда». Бу этии сахалыыта ордук табыллар: «Үчүгэй буолуо диэбиппит, куруук буоларын курдук таҕыста», -диэн куһаҕаҥҥа кубулуйбута хойутаан биллибитин биллэрэр.

Эдэрдэр тугу, хайдах оҥордоххо үчүгэй буоларын билбэттэриттэн, төрөппүттэрэ ситэ үөрэппэтэхтэриттэн сыыһа туттан ону-маны алдьаталлара элбэх. Холобур, кыһанан-мүһэнэн кыраабыл тииһин олордоору, ытаһатын сис маһын устатынан саайан хайа ыытан кэбиһии хомолтото улахан. Ытаһа туоратынан саайылыннаҕына тутара күүстээҕин уонна сис маһы хайыппатын оҕо билэр киһи ыйыытынан оҥоро-тута үөрэннэҕинэ эрэ таба оҥорор, сатыыр кыахтанар.

Тугу эмэни сыыһа тутуннахха, дьон оҥороруттан атыннык, уратытык оҥордоххо, ол аата айыыны оҥордоххо алдьатыы үөскүүрэ элбиир. Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн оҕо, эдэр киһи элбэх сыыһаны-халтыны оҥороруттан харыстыыр аналлаах.

3. Киһи оҥорбута барыта кэмэ кэллэҕинэ эргэрэр, алдьанар, үрэллэр, ыһыллар, сайдан иһэр олох таһымыгар эппиэттээбэт буола хаалар. Эргэрбити, алдьаммыты саҥалыы оҥорон, тупсаран биэрии эрэйиллэр.

«После нас хоть потоп» диэн этии оҥорор, тутар, кэнники хаалар көлүөнэлэргэ үчүгэйи баҕарар өйдөбүлэ суох. Бу өс хоһоонун дьайыытыгар түбэспит көлүөнэлэр Айылҕаҕа төһө баҕарар улахан хоромньуну оҥоруохтарын сөбүн биллэрэр.

Сорох дьон соруйан, билэ-билэ, өйдөөн-санаан туран алдьатыыны оҥороллор. Киһи олоҕун устата үчүгэйи, бэйэтигэр туһалааҕы, барыс киирэрин оҥосторо ордук элбэх. Бэйэтигэр туох эмэ туһа тахсар, барыс киирэр буоллаҕына, биир эмэ киһи алдьатыыны оҥоруон сөп.

«Алдьархайтан ас-таҥас таһаарар» диэн этии сахаларга баар. Бу этии дьону тугунан эмэ ыган, кыпчыйан бэйэҕэ барыһы элбэҕи киллэринии аата. Бу быһыыга саас уонна күһүн суолга хаайтарыынан туһанан сыананы олус ыаратан элбэх барыһы ыла сатааччылары киллэриэххэ сөп.

Коммунистар оҕолору куһаҕан киһи буол, куһаҕаннык быһыылан диэн үөрэппэтэхтэрэ эрээри, үөрэтии барыта үчүгэй эрэ быһыы, үчүгэйи эрэ оҥоруу диэки аҥардастыы хайысхалааҕа. Сэбиэскэй киһи үчүгэйи эрэ оҥорор аналлаах, оҕо төрүөҕүттэн үчүгэй диэн үөрэтэллэрэ. Арай ол үчүгэй диирбит хаһан да кыайан кэлбэт коммунизм буолан хаалан баҕа санаа туолбатын үөскэппитэ уонна «үчүгэй» диэн ааттыырбыт барыта куһаҕаҥҥа кубулуйбут эбититтэн Сэбиэскэй Сойуус түргэнник эстибитэ.

Барыта «үчүгэй буолла» диэн үөрэх уһун кэмҥэ дьайыыта өй-санаа сайдыытын аҥар өттүгэр халыйыыга тириэрдибитэ, куһаҕан диэн суоҕун курдук өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбитэ. Бу өйдөбүл салгыы сайдан оҕо төрөөтөр эрэ үчүгэй киһи буолар диэҥҥэ тиийэ сайдыбыта. Ону баара, оҕо хайдах иитиллибититтэн, үөрэтиллибититтэн өйө-санаата тутулуктаах буола улаатара олус былыргы кэмнэртэн ыла уларыйар кыаҕа суох. Оҕо улаатан киһи буолуу үөрэҕин баһылаатаҕына эрэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор.

Бу коммунистар сыыһа үөрэхтэрин билигин “айыы үөрэҕэ” салҕаан иһэрэ ордук куһаҕан. Перестройка кэнниттэн урукку олох, өй-санаа үөрэҕэ хаалбытын сайыннаран саҥаны айар, саҥаны оҥорор санааларыгар бары саҥаны айарга, оҥоро сатыырга аһара дьулуһууларын күөртээбиттэрэ. Бу элбэх саҥаны айа сатааһын кэлин тиһэҕэр эдэрдэр куһаҕаны оҥоруулара элбээһинигэр тириэрпитин бары хаһыаттар бигэргэтэн суруйаллар.

Дьон-аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэҕинэ ону-маны айан-тутан туһалааҕы оҥорон, олоххо киллэрэн иһэллэр. Олус элбэх саҥаны айыылартан биир эмэтэ эрэ дьоҥҥо туһалаах, туох эмэ туһа тахсар. Онтон атыттара, ол аата, олус элбэх өттө бары сыыһа-халты буоланнар дьоҥҥо уонна Айылҕаҕа буортулаах буолан тахсаллар.

Сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ оҕо ситэ сайда, үөрэҕи-билиини баһылыы, үчүгэйи, куһаҕаны араара, оҥоро-тута үөрэнэ илигинэ саҥаны айара, ол аата айыыны оҥороро аҕыйах, биир эмэ буоларыгар баҕаран «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэр. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын таба быһаарар. (2,87).

Туһаныллыбыт литература

1. “Кыым” хаһыат. Алтынньы 18 күнэ 2007 с.

2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.