Итэҕэл икки өрүтэ

"Туох барыта икки өрүттээх" диэн сахалар этиилэрэ өй-санаа тутулугун быһаарар. Итэҕэл икки өрүтэ тэҥҥэ сайдан истэхтэринэ омук олоҕо туруктаах буолар.

Сибиир, Алтай олохтоохторо түүрдэр былыр-былыргыттан, Христос таҥара үөскүөҕүн быдан инниттэн халлаан таҥаратыгар үҥэллэрин уонна таҥаралаахтарын бэлиэтин тэҥ салаалаах кириэстээхтэрин түүр омуктар былыргыларын үөрэтээччи Мурат Аджи бэлиэтиир. (1,17).

Христос таҥара үөрэҕэ Сибиир олохтоохторун итэҕэллэриттэн элбэх өрүттэрин холбуу иҥэринэн сылдьарын үөрэтиини Г.В.Ксенофонтов саҕалаабыта. Маҥнайгы Христос таҥараны итэҕэйээччилэр түмсүүлэрин өлбүт дьоннорун ахта-саныыр кэмнэригэр түбэһиннэрэн оҥороллорун былыргы историктар бэлиэтииллэр эбит. Ол кэмнэргэ Италияҕа похороннай ассоциациялар диэн ааттаах элбэх дьон түмсүүлэрэ бааллара историктарынан бэлиэтэммит. Арай бу кимнээх холбоһор, мустар тэрилтэлэрэ эрэ буолалларын биһиги быһаарыахпытын наада. (2,132,133).

Айыы, айыылаах уонна таҥара, таҥаралаах диэн тыллары сахалар былыр-былыргыттан, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн куруук тутталлар. Бу итэҕэл тыллара. Бу тыллар сахалар былыр-былыргыттан итэҕэллээхтэрин, таҥаралаахтарын биллэрэллэр. Омук тутта сылдьар тылыгар быдан үйэтээҕитэ киирбит уонна туттулла сылдьар өйдөбүл кини өйүгэр-санаатыгар баар буолар, дириҥник иҥэр. Урукку сэбиэскэй былаас саҕана саха дьонун олохторун үөрэҕэ суох, онон үөрэтии да наадата суох диэн этэллэрэ. Үгүс арҕааҥҥы үөрэҕи тутуһааччылар билигин билэ-билэ соруйан буккуйаллар, сыыһа суолунан салайаллар. Ол иһин биһиги итэҕэлбит өссө да оннун була илик курдук эрээри дьон өйүгэр-санаатыгар, ийэ куттарыгар олус дириҥник иҥэн сылдьар.

Сахалар итэҕэллэрэ оннун булан, сурукка киирэн кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туттуллар.

Саха дьоно куруук кэриэтэ итэҕэл икки өрүтүн холбуу этэн: «Айыылаах-таҥаралаах», «Айыым-таҥарам»,- диэн туһаналлар. Бу тыллар төһө да бииргэ этиллэн туттулунналлар өйдөбүллэрэ уонна тутулуктара тус-туспалар.

Итэҕэл өй-санаа төрүтэ буолар. Киһи баҕа санаата, тугу эмэ итэҕэйэрэ итэҕэли үөскэтэр. Өй-санаа барыта икки өрүттээҕин курдук итэҕэл эмиэ икки өрүттээх, икки өттүттэн кытаанах тутулуктаах:

1. Үрүҥ айыы итэҕэлэ.

2. Таҥара итэҕэлэ.

Итэҕэл бу икки өрүттэрэ киһи өйө-санаата сайдыытын тутулуктарын быһаараллар. Ол курдук таҥараҕа итэҕэл, киһилии баҕа санаа, киһилии, сиэрдээх саҥаны арыйыылары оҥорон олох иннин диэки сайдарын хааччыйар буоллаҕына, Үрүҥ айыыларга итэҕэйии киһи урукку олох уоппуттарын туһалаах өрүттэрин бэйэтин олоҕор туһаныахтааҕын быһаарар.

Итэҕэл бу икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник быһаардахпытына:

1. Үрүҥ айыы итэҕэлэ. Айыылар Үөһээ дойдуга олороллор диэн былыргы саха ойууннара этэллэр. Онтон түүл үөрэҕэ уонна сайдан иһэр «Кут-сүр үөрэҕэ» былыр үйэҕэ дуу эбэтэр соторутааҕыта өлбүт дьон куттара, өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга бэйэлэрэ туспа айыы буолан сылдьаллар диэн быһаараллар. Түүлбүтүгэр өлбүт дьону курук кэриэтэ көрөбүт. Үрүҥ айыылары итэҕэйии диэн бу олорон ааспыт дьон оҥорбут улуу дьыалаларын ахтыыга, бэйэ олоҕор туһаныыга олоҕурар. Урукку дьон үөрэхтэрэ кэлэр көлүөнэлэр олохторугар туһалаах, өссө да туттуллар буоллаҕына умнуллубакка, хаалан хаалбакка куруук туһалыы сылдьар дьылҕаланар. Манных үөрэх үйэлэргэ сүтэн симэлийэн хаалбакка салгыы туһанылла сылдьыыта Үрүҥ айыыларга итэҕэйии диэн ааттанар.

Күүстээх куттаах-сүрдээх киһи кута аймах-билэ дьонугар көмөлөһө, көрө-истэ сылдьара айыы итэҕэлэ үөскүүрүгэр тирэх, олук буолбут. Айыылар диэн былыргылар, өлбүттэр билиилэрэ ааттанар. Өлбүттэр өйдөрүгэр-санааларыгар итэҕэйии, кинилэр үөрэхтэрин, этиилэрин тутуһуу Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.

Олох салгыы сайдан иһиитэ урукку көлүөнэлэр билиилэригэр тирэҕирэринэн ааспыт олоҕу билии кэлэн иһэр көлүөнэлэргэ хайаан да наадалаах. Арай бу урукку дьон оҥорбут быһыылара икки өрүттээхтэрин туспа араартаан үчүгэйин, үрүҥүн, туһалааҕын талан ылан олоххо туһаныы хайаан да ирдэниллэр. Ол аата урукку олох уоппуттарыгар үөрэнии, олортон туһалааҕын, үрүҥүн эрэ ылан иҥэринии айыыларга, «святойдарга» итэҕэйии буолар. Ол иһин сахалар биллэр таҥараларын ааттарын иннилэригэр Үрүҥ диэн үчүгэйин быһаарар тыллаахтар.

2. Таҥара итэҕэлэ диэн киһи бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаатын итэҕэйиитэ уонна ону толорууга дьулуһуута буолар. Ол аата сайдан иһэр оҕо өйүгэр-санаатыгар, бэйэтин олоҕор ханнык сыалы туруорунан ону толорорго дьулуура, баҕа санааны үөскэтиниитэ кини таҥарата буолар. Аныгы таҥара үөрэхтэрэ киһи үтүктэр күүһүн туһананнар таҥара диэн үчүгэй, холобур буолар киһини үтүгүннэрэ сатыыллар, үчүгэй киһини ойуулууллар, кини үчүгэй быһыыларын кэпсииллэр. Ол иһин оҕо үчүгэй киһини үтүктэн кини курдук буолар үтүө баҕа санаалары бэйэтигэр үөскэтинэрин ситиһэллэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн үтүктэн кини курдук буолар, олоҕу олорор баҕа санааны үөскэтинэригэр үөрэтэр. Оҕо киһи быһыылаах, туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар төрөппүттэрэ иккиэн кыһанан-мүһэнэн, батыһыннаран, үтүгүннэрэн, өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан үөрэтэллэрэ саха дьонун олохторун үөрэҕэр сөп түбэһэр. «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн өс хоһооно уол оҕо аҕатын суолун, олоҕун үтүктүөхтээҕин быһаарар. Бу таҥара үөрэҕэ биир эрэ көлүөнэ дьоҥҥо буолбакка хас да кэлэн иһэр көлүөнэлэргэ салгыы дьайар. Ол курдук киһи оҕото бэйэтинээҕэр тулуурдаах, дьулуурдаах, үлэһит буола улааттаҕына оҕолорун бэйэтин курдук иитиэн-үөрэтиэн сөптөөх. Олох үөрэҕэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ уларыйбакка салгыы бэриллэн иһиитэ итинник төрөппүттэриттэн оҕолоругар бэриллэр. (3,24).

Киһи баҕа санаата муҥура суох, кыаҕа эбиллэн истэҕинэ элбээн, үллэн иһэр. Таҥара диэн киһи баҕа санаатыттан үөскүүр үгэс ааттанар. Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ, сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр. Бу үөрэх өй-санаа аһара барарын хааччахтаан киһи буолуу, киһи быһыылаахтык олоҕу олоруу суолугар киллэрии үөрэҕэ буолар.

Сахалар олохторун үөрэхтэринэн өй-санаа хааччахтара манныктар уонна оҕо улаатан өйө-санаата сайдан истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэллэр:

1. Оҕо кыра эрдэҕинэ «Аһара барыма», «Куһаҕаны оҥорума» диэн бобуулары туһаналлар.

2. Өссө улаатан бэйэтин өйө киирэн истэҕинэ "Айыы диэмэ", «Айыыны оҥорума» диэн дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥорор кутталлаах, куһаҕан диэн бобуу оҥоруллар.

3. Оҕо улаатан улахан киһи буолан баран «Киһи быһыытын кэһимэ», «Сиэри тутус» диэн хааччахтары хайаан да тутуһа сылдьара көрдөнүллэр. Киһи быһыылаах киһи тугу барытын дьон оҥороллорун курдук оҥорор.

Бу бобуулар, хааччахтар киһи өйө-санаата, баҕата хаһан да аһара барбатын хааччыйаллар. Өйүн-санаатын аһара ыыппат, хааччахтыыр киһи таҥара үөрэҕин тутуһар, үтүө санаалаах, таҥаралаах киһи буолар. Ол аата таҥара диэн киһи бэйэтэ үтүөҕэ, үчүгэйгэ ыҥырар дьон олоҕун сиэриттэн аһара барбат баҕа санааны үөскэтиниитэ уонна онтун толорорго дьулуһуута ааттанар. Таҥаралаах буолуу баҕа санаа аһара барыытын суох оҥорон, «Көҥүлүнэн барбыт» киһи үөскүүрүн аҕыйатан дьон бииргэ олорууларыгар, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннаһыыларыгар олус улахан туһаны оҥорор.

Таҥаралаах буолуу, таҥараҕа үҥүү диэн дьон оҥороруттан атыннык, тиэрэни, куһаҕаны, айыыны оҥорбоппун диэн билинии уонна ону мэктиэлээһин буолар.

Киһи төбөтүн төҥкөччү туттан ылыыта уонна умсары көрүүтэ сыыһаны, куһаҕаны, буруйу оҥорбутун билинэрин бэлиэтиир быһыы уонна өйү-санааны ыраастаныыга тириэрдэр. Сахалар «Өрө көрөн түһэн» диэн ханнык да өй-санаа хааччаҕын билиммэт, аһара мэник, дьалбаа оҕону этэллэр.

Баҕа санаа олус күүстээҕин, киһини араас кыайыылары ситиһэригэр сирдиирин уонна тириэрдэрин сахалар «Баҕалаах маска ыттар» диэн өстөрүн хоһооно бигэргэтэр. Ол курдук ханнык эрэ олус улахан сыалы, баҕа санааны ситиһээри эрэ киһи турар маска ыттан тахсыы ыарахан үлэтин оҥорор кыахтанар. Бу этии киһиэхэ баҕа санаа баара хайаан да наадатын быһаарар.

Сахалар оҕолорун «Киһи буол», «Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор», «Улахан киһи курдук буол» диэн үөрэхтэрэ төрөппүтүн курдук буолууга ыҥырар, оннук, киһи буолар баҕа санааны иҥэрэр. Киһилии баҕа санаалары иҥэринэн киһилии быһыылары оҥорор буоллахха «Киһи буолуу» ситиһиллэр.

Таҥараҕа итэҕэл киһи бэйэтин үтүөҕэ ыҥырар баҕа санаатын толорууга дьулуһуута олох иннин диэки сайдыытын хааччыйар. Ол курдук киһи баҕа санаатын күүһүнэн саҥаны арыйыылары оҥорон, олору олоххо киллэрэн олоҕу иннин диэки сыҕарытар.

Өй-санаа, баҕа санаа аһара баран хаалыытын бары таҥара үөрэхтэрэ хааччахтыыллар. Бу үөрэхтэр «Таҥара барытын айбыта» диэн этиилэрэ киһи өйө-санаата хаһан да таҥараттан үөһээ, үрдүккэ барар кыаҕа суоҕун быһаарар.

Сахалар таҥараларын үөрэҕин өйү-санааны хааччахтааһына атын таҥаралар курдук олус тоталитарнайа, диктатурата суох, оҕо өйө-санаата сайдыытын, улаатан истэҕинэ уларыйыытын табатык быһаарар. «Сиэр» уонна «Киһи быһыыта» диэн сахалар өйдөрүн-санааларын хааччахтара сыыйа-баайа, дьон өйө-санаата сайдыытыттан, элбэхтэр быһаарыыларыттан тутулуктанан уларыйан биэрэр кыахтаахтар. Өй-санаа бу хааччахтара уларыйан биэрэр кыахтаахтара киһи өйө-санаата аһара барбакка, этин-сиинин эрчийэн, үөрүйэх оҥорон сайдыыны ситиһэр кыаҕа муҥура суоҕун быһаарар.

Үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааны киһиэхэ үөскэтии уустугунан, уһунунан уонна өйгө-санааҕа куруук хатылаан, өйдөтөн, көннөрөн биэрэн иһии эрэйдээҕинэн таҥара үөрэҕэ диэн өйү-санааны үөрэтии дьоҥҥо олус наадалаах. Өй-санаа үөрэҕэ – таҥара үөрэҕэ диэн ааттанар.

Үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэргэ урукку олоххо буолан ааспыт быһыылар, оччотооҕу үөрэхтэр, үлэ-хамнас ситиһиилэрэ, тутуллубут тутуулар киирэллэр. Оччотооҕу кэмнэргэ оҥоруллубут саҥаны арыйыылар билиҥҥи кэмҥэ эргэрэннэр дьон бары билэр билиилэригэр кубулуйаннар сыаналара түһэн, суолталара намтаан иһэр. Ол курдук олус былыргы охсуһуулаах-этиһиилээх, суут-сокуон диэн суох кэмигэр дьон олохторун таһыма, өйдөрө-санаалара эмиэ олорор олохторун курдук намыһах этэ. Билигин сайдыы, демократия, киһи киһиэхэ сыһыана ордук тупсан иһэр кэмигэр оччотооҕу билии-көрүү туһата кыччаан, омуктар олохторун үөрэҕэ, үгэстэрэ, саҥарар тыллара эрэ хаалан турар.

Айыы туһунан өйдөбүл кэнники сахалар итэҕэллэрин үлэһиттэрэ нууччаларынан туоратыллан суох буолбуттарын кэннэ ордук эбилиннэ. Айыы ойууна диэн ааттааһын дьиҥнээх, кыахтаах, хомуһуннаах ойууннар суох буолбуттарын, өлбүттэрин кэннэ, өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга тахсыбытын билинэн билигин тарҕанан сылдьар.

Бары таҥара үөрэхтэрин төрүттэринэн сахалар билэр кут-сүр үөрэхтэрэ буолар. Ол курдук күүстээх куттаах ойуун киһи бэйэтин аймахтарыгар көмөлөһөр кистэлэҥ күүстээҕин сахалар билэллэр.

Саха дьоно кут-сүр үөрэх төрүттэрин былыр-былыргыттан бэйэлэрин олохторугар туһаналлар. Үөрдэри, иччилэри билигин да итэҕэйэллэр, харыстыыллар, аймаабаттар, олор куттартан үөскүүллэрин билэллэр. Ол куттар барылара араас көрүҥнэри ылынаннар былыргы таҥара үөрэҕин төрүттэрэ буолбуттар.

Норуот өр кэмҥэ мунньуммут олоҕун үөрэхтэрэ таҥара үөрэхтэригэр кубулуйан сылдьаллар. Дьиэ кэргэн олоҕун төрүттэрэ, оҕону иитии-үөрэтии үгэстэрэ, киһи киһиэхэ сыһыанын уратылара барылара таҥара үөрэхтэригэр кубулуйбуттар. Олох үөрэхтэригэр сыһыаннаах сиэри-туому толоруулары таҥара үлэһиттэрэ баһылаан дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэллэрэ эрэйиллэр.

Сир үрдүгэр уһуннук олорбут омуктар бэйэлэрин уһун, ыарахан олохторугар мунньуммут туһалаах уоппуттара, үгэстэрэ элбэҕэ ханан да саарбахтаммат.

Итэҕэл, таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыытыгар, киһи олоҕун сыалыгар сөп түбэһиэхтээх. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ киһи олоҕун устата өйүн-санаатын сайдыытын маннык кэрискэ кэмнэргэ араарар:

1. Киһи буолуу. Бу кэмҥэ оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи буолуу таһымын ситиһэр. Олоҕор «Куһаҕаны, айыыны, дьон билбэтин, туттубаттарын оҥорума»,- диэн өй-санаа хааччаҕын тутуһан өйө-санаата сайдар, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн олоҕор туһанар. Бэйэтэ киһилии быһыылаах киһи киһитэ буола улаатар.

2. Киһи быһыыта. Өйө-санаата сайдыбыт киһи олоҕун «Киһи быһыыта», «Сиэр»,- диэн өй-санаа хааччахтарын тутуһан киһи быһыылаахтык, сиэрдээхтик олорор. Дьиэ туттан, оҕо төрөтөн, мас олордон олоҕун сыалын толорор. Сайдыыны ситиспит өйө-санаата этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн, барыга бары үөрүйэх оҥорон үйэтин уһатыыны ситиһэр, киһи быһыылаахтык олоҕун олорор. Киһи Орто дойдутааҕы олоҕун сыала итинник.

3. Үрүҥ айыы буолуу. Киһи өлөн өйө-санаата Үөһээ дойдуга тахсар. Үгүс дьоҥҥо туһалаах үлэни, үчүгэйи, саҥаны арыйыылары бэйэтин үйэтигэр оҥордоҕуна, кини үөрэҕин кэлэр көлүөнэлэри үөрэтиигэ туһанаары Үрүҥ айыы оҥороллор, куруук ахта-саныы сылдьаллар, кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэллэр.

Биһиги сахалар итэҕэлбит үөрэҕэ, бары тутуһуллар хааччахтара барылара былыр-былыргыттан бааллар. Бу үөрэх киһи олоҕун бары кэмнэрин хабар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайыннаҕына, күүһүрдэҕинэ этин-сиинин эрчийэн, үйэтин уһатыахтааҕын табатык быһаарар. Биһиги итэҕэлбит киһи өйүн-санаатын атын өй-санаа үөрэхтэринээҕэр ордук дириҥник, киэҥник быһаарар, сайдан, эбиллэн истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэрин кытта аахсан толору арыйар. Сахалар итэҕэл икки өрүтүн билэллэр уонна олохторугар туһаналлар.

Туһаныллыбыт литература

1. Мурат Аджи. Тюрки и мир: Сокровенная история.- Москва: ООО «Издательство АСТ», 2004.- 649 с.

2. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 -1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма «Север-Юг», 1992.- 318 с.

3. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.