Винокуров Илья Егорович

Винокуров Илья Егорович (01.01.1896—04.01.1957) — Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар саха омугун хоргуйан өлөртөн быыһаабыт, сэллик ыарыыга эмтэрбитин тохтотор суолга киллэрбит, Саха Сирин автономиятын 1947 сыллаахха быһаары гыммыттарын көмүскээбит өҥөлөөх Саха Сирин уһулуччулаах салайааччыта.

Винокуров Илья Егорович

Олоҕун олуктара

Оҕо уонна эдэр сааһа

1896 сыл тохсунньу 1 (эргэ истиилинэн 1895 сыл ахсынньы 20) күнүгэр Дьокуускай уокуругун Нам улууһун Куһаҕан Ыал (билиҥҥи Ленскэй) нэһилиэгэр төрөөбүт. Аҕата Егор Николаевич Винокуров дьадаҥы этэ, ол эрээри кимиэхэ да хамначчыттаабатаҕа, бэйэтин уонна дьиэ кэргэнин иитэргэ 3—4 ынахтаах, 1 сылгылаах, ыһар бааһыналаах этэ. 1898 сыллаахха сэлликтэн өлбүтэ. Нөҥүө сылыгар ийэтэ хараҕа суох буолбута, онон түөрт саастаах уол ийэтинээн уонна тоҕустаах эдьиийинээн ыалы кэрийэ барарга күһэллибиттэрэ. Икки сыл аҕатын убайыгар Баһылайга иитиллибиттэрэ, онтон, кини өлбүтүн кэннэ, атын убайыгар Мэхээлэҕэ олорбуттара. Икки сыл буолан баран кини эмиэ сэлликтэн быстыбыта. Аҕатын өссө биир быраата Уйбаан эмиэ сэлликтэн өлбүтэ, кини сэттэ оҕото тулаайах хаалбыттара. Аҕатын тыыннаах хаалбыт соҕотох быраата Ньукулай босхоҥ этэ.

Онон Илья ийэтэ ыаллыы сытар Хамаҕаттаҕа улахан уолугар Миитэрэйгэ көспүтэ. Жирков Дмитрий Николаевич — Илья ийэтин бастакы өлбүт кэргэниттэн уола.

Илья тоҕус саастааҕар нэһилиэк этиитинэн биир кылаастаах туора урдустарга аналлаах училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Тулаайах быһыытынан мөссүйүөҥҥэ олорбута, туйгуннук үөрэммитэ. Кинини кытта кэлин бассабыык буолбут Максим Аммосов, Степан Д. Трапезников (Токуос), С. К. Сивцев үөрэммиттэрэ.

Оскуолатын 1908 сыллаахха 12 саастааҕар бүтэрбитэ, үөрэҕин салгыыр үбэ суох буолан ийэтин кытта Жирковтарга олорбута. Ийэтэ уолу Павел Иванович Кравченко диэн политсыылынайга үөрэттэрэ биэрэ сылдьыбыта. Ол эрээри икки эрэ ыйтан ордук үөрэммитин кэннэ олорор ыалларын ийэлэрэ өлөн хаалбыта, онон үөрэх тохтообута. Нөҥүө сылыгар (1912) Илья ийэтэ бэйэтэ өлбүтэ.

Эдэр уол хаартынан, ат сүүрдүүтүнэн үлүһүйбүтэ, арыгы иһэр буолбута. Онон быста дьадайбыта. Дьиэтэ суох хамначчыт буолбута. Москвитин Н. К. диэн атыыһыкка 4 солкуобайга кэпсэтэн үлэлиир буолбута.

1916 сыллаахха аймаҕар Винокуров Уйбаан Уйбаанабыска наймылаһан Булуҥҥа балыктаһа барсыбыта. Онно хаалар былааннаах этэ да, харчытын барытын матайдаан кэбиһэн, күһүн төннүһэн кэлбитэ. Нөҥүө сааһыгар эмиэ барсыбыта, бу сырыыга күһүнү 5 солкуобайдаах, биир буут бурдуктаах, 5 муунта сүөгэйдээх көрсүбүтэ, онон Булуҥҥа хаалбыта. Өрөбөлүүссүйэ буолбутунан сибээстээн хаһаайыныттан 15 буут балыгы көрдөөн ылбыта, уонна атыылаабыта. Кыра харчыланан Уйбаан Жирков диэн булчукка үлэлии киирбитэ. Саҥа Сибиир арыыларыгар бултаһа барбыта, икки сыл онно олорбута. 1920 сыллаахха Булуҥҥа төннүбүтэ уонна дойдулуур, онтон салгыы Бодойбоҕо харчы өлөрө барар санааламмыта.

Уопсастыбаннай олоххо кыттыы, Нам улууһугар саҥа олоҕу тэрийии

1920 сыл сайыныгар 24 саастаах Ылдьаа дойдутугар Намҥа төннөн кэлбитэ. Манна олох күөстүү оргуйа турар кэмэ этэ. Олоҕу уларытар дьонтон биирдэстэрэ кини үөлээннээҕэ, бииргэ үөрэммит киһитэ Максим Аммосов этэ. Ылдьаа Бодойбоҕо харчы өлөрө барар санаатын уларытан, дойдутугар хааларга быһаарынар.

Табаарыстара Ыстапаан Трапезников, Миитэрэй Винокуров-Молдьоруус, Лев Лебедев, Уйбаан Колмогоров сабыдыалларынан дьон олоҕор-дьаһаҕар кыттыһан киирэн барбыта, тыа оробуочайдарын сойууһун чилиэнэ буолбута. Сир түҥэтии дьокутаатынан талыллыбыта. 1921 с. хомуньуус баартыйаҕа киирбитэ, онтон икки ыйдаах сэбиэскэй-баартыйалаахтар куурустарыгар үөрэммитэ, манна Максим Аммосову көрсүбүтэ, Ойуунускайдыын билсибитэ.

Кууруһу бүтэрэн баран Саха Сирин губревкомун иһитиннэрэр-биллэрэр отделын үлэһитинэн анаммыта. Онтон саас биир дойдулаахтарын көрдөһүүтүнэн Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгин ревкомун бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Сыл бүтүүтэ Намҥа бастаанньаһыттар баар буолбуттара. Кинилэри утары саҥа былаас бартыһаан хамсааһынын тэрийбитэ. «Кыһыл хотойдор» диэн ааттаах 10 киһилээх Михаил Новгородов этэрээтигэр сэриилэспитэ. Бэйэтэ кэлин суруйбутунан "особых заслуг и отличий в этой войне не имел". Кэлин бэриллибит характеристикатыгар (Куһаҕан Ыал нэһилиэгин сэбиэтэ биэрбит) суруллубутунан сылыктаатахха үстэ сэриилэһиигэ кыттыбыт.

1922 сыл бүтэһигэр этэрээттэн таһаарыллан Нам улууһугар Сэбиэскэй былааһы төннөрөр боломуочунай солбуйааччытынан анаммыта. Онтон Нам буолаһын исполкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Бу кэмҥэ генерал Пепеляев сэриитэ Саха Сиригэр киирбитэ. Ылдьаа баартыйа сорудаҕынан олохтоох дьонтон этэрээт тэрийбитэ. Ол гынан баран, Нам улууһугар Пепеляев тиийбэтэҕэ, онон этэрээт сэриигэ кыттыбатаҕа. Пепеляевы урусхаллааһын кэнниттэн Винокуров улуустааҕы исполком бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Бу дуоһунаска 1924 сыллаахха дылы үлэлээбитэ.

Булуҥҥа Сэбиэт былааһын олохтооһун

1924 с. Дьокуускайдааҕы былаас быһаарыытынан Булуҥ уокуругар сэбиэт былааһын тэрийэр НКВД боломуочунайынан анаммыта.

1924 сыллаахха уокурук сэбиэттэрин бастакы сийиэһигэр Булуҥ уокуругун Сэбиэтин исполкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Нөҥүө сылыгар эмиэ оннук буолбута. 1925 сыл кулун тутар 14 күнүгэр С.Т. Новгородов салайааччылаах сэбилэниилээх бөлөх соһуччу Булуҥу ылбыта. 5 уокурук салайааччытын сууттаан, ол иһигэр Винокурову, ытарга анаабыттара. Ол эрэн олохтоохтор туруорсууларынан хаайыллыбыт дьону барыларын ыытарга күһэллибиттэрэ. Босхоломмут дьон тута кистэлэҥ этэрээт тэринэн 14-с сууккаҕа былаастарын төннөрбүттэрэ. Бастаанньаһыттар икки салайааччылара Михайлов уонна Слепцов ытыалаһыыга өлөрүллүбүттэрэ, атыттарын эмиэ олохтоохтор туруорсууларынан сааларын-саадахтарын былдьаан баран дьиэлэригэр ыыппыттара. Бастаанньаһыттар сүрүн салайааччылара С. Т. Новгородов эмиэ ыытыллан дойдутугар Верхоянскайга тиийбитэ (онно өлбүтэ).

Мантан сылтаан Винокуров уокурукка байыаннай этэрээт тэрийбитэ, бэйэтэ онно начаалынньык буолбута. Ол этэрээтэ нөҥүө 1926 сыллаахха аны Храповицкай диэн ыраахтааҕы эппиһиэрин бөлөҕө саалаах-саадахтаах кэлбитин хаан тохтуута суох тохтоппута.

1926 сыл алтынньытыгар Винокуровы ВКП(б) КК Уезтааҕы баартыйа үлэһиттэрин куурустарыгар Москубаҕа үөрэтэ ыыппыттара. 1927 с. бэс ыйыгар ситиһиилээхтик бүтэрбитэ.

1927—1929 сс. — Булуҥ уокуруктааҕы баартыйатын кэмитиэтин сэкиритээрэ. Бу сылларга салайааччы соругунан хоту уокурукка ас-үөл маҕаһыыннарын, ас-таҥас базаларын тэрийии, хоту өрүстэр ыккардыларыгар муоранан таһаҕас тиэйиитин тэрийии, булчуттары чэпчэки сыаналаах саанан-саадаҕынан хааччыйыы, культура базаларын, оскуолалары, балыыһалары арыйыы буолбута. Бу үлэтин иһин 1929 сыл бэс ыйын 17 күнүгэр Булуҥ уокуругун кэмитиэтин аатыттан Махтал сурук ылбыта.

Нам, Өлөөн, Бүлүү

• 1929—1931 сс. — Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин (ЦИК) инструктора;
• 1931—1933 сс. — Нам оройуонун МТС-н дириэктэрэ;
• 1933—1934 сс. — Саха АССР Наркомземын сылгы иитиитигэр салалтатын начальнига;
• 1934—1935 сс. — Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин (ЦИК) инструкторын быһыытынан Өлөөҥҥө 10 ый үлэлээбитэ. Ол үлэ түмүгүн Махтал суруктан ааҕыахха сөп:

«Вы не только помогали нам своими полезными советами, но всегда шли впереди нас, заражая отстающих, уставших своим личным примером, берясь за топор, за пилу, за причал, залезая в воду... 10 месяцев тому назад Вы приехали в отсталый, неграмотный, стоящий на мертвой точке своего исторического прозябания Оленек, после Вас Оленек остается приобщенным к культуре, с перстпективами будущего развития…».

1965 сыллаахха Өлөөннөр киниэхэ пааматынньык туруорбуттара.

• 1935 сыл алтынньытыттан 1936 сыл сэтинньитигэр дылы (13 ый) Москубаҕа ВЦИК иһинэн сэбиэскэй тутуу үрдүкү куурустарыгар үөрэммитэ. Дьиҥинэн Өлөөҥҥө барыан иннинэ үрдүк үөрэххэ барыан баҕарарын туһунан сайабылыанньа суруйан хаалларбытын туһунан историк Е. Е. Алексеев кинигэтигэр суруйар. Ол эрээри сайабылыанньатыгар резолюция турар «В первую очередь пусть выполняет задание правительства».
• 1937 с. тохсунньу 1 күнүттэн 1938 сыл балаҕан ыйыгар дылы Бүлүү райисполкомун бэрэссэдээтэлинэн, онтон райком сэкиритээринэн үлэлээбитэ. Кэлин бүлүүлэр, бу кэми санааннар, Бүлүү куоратын биир уулуссатын ааттаабыттара.

Сэллиги, трахоманы утары охсуһуу

1938 сыл сэтинньититтэн 1939 сыл сэтинньитигэр дылы Саха АССР доруобуйа харыстабылын наркомунан үлэлээбитэ. Бу кылгас кэм иһигэр хас да сэллиги утары охсуһар санаторийдары, оройуон кииннэригэр барытыгар сэллик пууннарын, элбэх оройуоҥҥа сэллик утары охсуһар балыыһалары уонна диспансердары арыйтарбыта. Трахома диспансерын күүһүрдэн харах балыыһата гыммыта, оройуон кииннэригэр трахоманы утары пууннары тэриттэрбитэ. Бу үлэлиир кэминээҕи дакылааттарын көрдөххө (Е. Е. Алексеев туоһутунан) сүрдээх ымпыктаан-чымпыктаан доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин күүһүрдүүгэ үлэлиир эбит.

Өрөспүүбүлүкэни салайыы таһыма

1939—1943 сс. — Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. Бу дуоһунаһыгар культура, үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын уонна наука салааларын дьаһайара. Сэрии иннинэ аҕай ССРС Наукаларын академиятын кытта Москубаҕа Саха Сирин үөрэтиигэ бөдөҥ наука кэмпириэнсийэтин тэрийбитэ, аан дойдуга биллибит учуонайдары бу үлэҕэ угуйбута. Саха Өрөспүүбүлүкэтин хаһаайыстыбатын сайыннарыыга научнай олоҕу биэрэргэ кыһаллыбыта.

Сэрии да сылларыгар бу үлэтин тохтоппотоҕо, 1942 сыллаахха Дьокуускайга икки кэмпириэнсийэни (ыам ыйыгар уонна алтынньыга) тэрийбитэ. Манна геология, балыктааһын, нэһилиэнньэни битэмиининэн хааччыйыы, эмтээх оттору хомуйуу, саха сылгытын үөрэтии курдук киэҥ далааһыннаах боппуруостар көрүллүбүттэрэ. Ленинградка олорор биллиилээх этнограф Сусловтуун доҕордоһуутун түмүгэр саха омугун культурата (ол иһигэр ойууннааһын) үөрэтиллибитэ. Бу үлэ биллэр түмүктэрэ — 1949 сыллаахха Бүлүүгэ алмааһы булуу, Дьокуускайга ирбэт тоҥу үөрэтэр институт аһыллыыта.

Хоргуйуу

Сэрии иннинэ уонна сэрии бастакы сылларыгар Саха Сиригэр кураан дьыллар турбуттара. Суһаллык дьону-сэргэни хоргуйууттан быыһааһын үлэтэ ыытыллыахтааҕа. Бу кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар кэлии дьон бүрүүкээн олороллоро. Кинилэргэ Илья Егорович элбэх этиилэрин суругунан да, тылынан да киллэрэ сатаабыта. Холобур, 1941 сыл балаҕан ыйын 16 күнүнээҕи обком сэкиритээригэр уонна совнарком бэрэссэдээтэлигэр анаммыт кистэлэҥ сапыыскатыгар куобаҕы бултааһыны көҥүллүүргэ, сайыҥҥы уонна муус аннынааҕы балыктааһыны тэрийэргэ, сүөһү иитиитигэр кииннэммит тобох (эт, ис, төбө), тар саппааһын оҥорорго, колхуостарга килиэп пуондаларын олохтуурга, тыа үлэһиттэригэр анаан ас (чэй, курууппа, мокоруон) пуондатын тэрийэргэ көрдөспүтэ. Бу этиилэрэ таах хаалбыттара. Икки сыл иһигэр бу тыын боппуруос ханнык да мунньахха көрүллүбэҕэ.

Дьон хоргуйан, өлөн барбытыгар дойду салалтатыгар түрүлүөнү тардыбыта. Сэрии тыйыс кэмигэр бу хорсун быһыы этэ. 1943 сыл муус устарыгар ВКП(б) Киин кэмитиэтэ Саха Сирин тыатын хаһаайыстыбатын туһунан уураах ылыммыта. Ыам ыйын 24—27 күннэригэр буолбут обком тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах пленумугар Винокуров хорсуннук тыл эппитэ. Онтон от ыйыгар кинини совнарком бэрэссэдээтэлинэн анаабыттара, И. Л. Степаненконы үлэтиттэн уһулбуттара. Бу сыл атырдьах ыйыгар буолбут Саха Сирин обкомун XI пленумугар обком бюротун састаабыттан Степаненко, В. А. Муратов (Совнарком соторутааҥы бэрэссэдээтэлэ), В. Г. Имуллин, Н. С. Морозов, В. Н. Смольянинов таһаарыллыбыттара.

Тута араас таһымнаах мунньахтар буолуталаабыттара, ол түмүгэр хас биирдии колхуостаахха тус хаһаайыстыбатыгар хайаан да биир ынах көрүллүөхтээх диэн уураахтаабыттара, колхуостар уонна колхуостаахтар судаарыстыба иннигэр иэстэрэ сотуллубута, бурдук лимиитэ үрдэтиллибитэ, сайын колхуостаахтарга кымыс оҥостоллоругар биэлэри ыаттара биэрэр буолбуттара, быстыбыт колхуостаахтарга анаан уопсастыбаннай резервэ пуондата тэриллибитэ, итии аһылык бэриллэр буолбута уо. д. а. элбэх чэпчэтиилэр, көмөлөр оҥоһуллубуттара.

«Бу сэрии иннинээҕи репрессияттан, сэрии кэминээҕи байыаннай балаһыанньаттан сылтаан кутталга олорор интеллигенция ортотугар соҕотох хорсун быһыы этэ. Бу хорсун быһыытынан, киэҥ далааһыннаах дьаһалларынан Илья Егорович элбэх киһини, оҕону-дьахтары өлөр өлүүттэн, бүттүүн саха омугун быстар уһукка тиийэриттэн быыһаабыта».

— История билимин доктора Е. Е. Алексеев

Саха бастакы суруйааччыларын көмүскээһин

• 1943 с. бэс ыйа — 1946 с. ахсынньы — Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлэ;
• ахсынньы 1946 с. — ыам ыйа 1952 с. — Саха Сирин обкомун бастакы сэкиритээрэ.

Өссө 1942 сыллаахха Винокуров эдэр учуонай Георгий Башарин саха литературатын төрүттээччилэрин Өксөкүлээх Өлөксөйү, Алампаны уонна Николай Неустроевы ааттарын сөргүтэр үлэтин өйөөбүтэ. Ол үрдүнэн Бордонскай көҕүлээһининэн ВКП(б) Саха Сиринээҕи обкомун бюрота бу үс суруйааччыны буржуазнай национализмҥа күтүрээн 1943 сыл кулун тутарыгар айымньыларын боппута. От ыйыгар Винокуров Совнарком бэрэссэдээтэлэ буолар. Башарины өйүүрүн тохтоппот, онон учуонай 1944 сыллаахха «Три якутских просветителя-реалиста» диэн тиэмэҕэ история билимин кандидатын аатын көмүскүүр. 1944 сыл алтынньы 16 күнүгэр буолбут бюро бэйэтин урукку уурааҕын көтүрэр.

Туоратыы

Ол эрэн С. З Борисов диэн совнарком оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Винокуровы обком бастакы сэкиритээриттэн туоратарга сананар. Онто сатанар. Онно 1946—1948 сыллардаахха тахсыбыт баартыйа КК культураҕа сыһыаннаах уураахтара (О журналах «Звезда» и «Ленинград», О репертуаре драматических театров и мерах по его улучшению, О кинофильме «Большая жизнь», Об опере «Великая дружба» В. Мурадели) көмө буолбуттара. Бу уураахтарга «буржуазнай национализмы» саралыы тардаллара.

Бу куорҕаллааһын түмүгэр Винокуров 57 саастааҕар өрөспүүбүлүкэни салайартан туоратыллар. 1952 сыл ахсынньытыгар — Саха Сиринээҕи «Сельстрой» трест дьаһайааччыта.

1955—1957 — «Якутстрой» трест 2 №-дээх тутар управлениетын начальнига.

Саха Сирин обкомун чилиэнинэн 1928, 1940, 1952 сылларга талыллан үлэлээбитэ; ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан 1947 с. талыллыбыта, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан 1938—1952 сс. талыллыбыта.

1957 сыллаахха тохсунньу 4 күнүгэр өлбүтэ.

Дьиэ кэргэнэ

• Бастакы ойоҕо — Эверстова Мария Парфеньевна (Перфильевна). 1939 сыллаахха арахсыбыттар.

Оҕолоро:

Винокуров Илья Ильич (1925—1977, учуутал, Өлүөхүмэ оскуолаларыгар дириэктэрдээбитэ). Илья Ильич кэргэнинээн Богородникова Дариялыын үс оҕоломмуттара (Татьяна, Юрий уонна Людмила).

Винокурова Клара Ильинична (1934, агроном). Кэргэнэ — Гылыков Петр Гылыкович, 3 оҕолоохтор.

• Иккис ойоҕо — Александра Алексеевна Трубицына (1908 сыллаахха Псков уобалаһыгар Ветошки дэриэбинэҕэ төрөөбүт, 2000 сыллаахха өлбүт), эпидемиолог-быраас, РСФСР үтүөлээх бырааһа. 1939 сыллаахха холбоспуттар.

Үс оҕолоохтор:

Наталья (быраас, бэйэтэ үс оҕолоох, Иркутскайга олорор)

Александра Ильинична Андреева (быраас, икки уоллаах, Дьокуускайга олорор)

Валерий (бэтэрээн-авиатор, икки уоллаах, Дьокуускайга олорор).

Наҕараадалара уонна ытык ааттара

• Ленин уордьана
• Аҕа дойду Улуу сэриитин II ст. уордьана
• «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьан
• ССРС араас мэтээллэрэ

Аатын үйэтитии

• 1996 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ М. Е. Николаев Ыйааҕынан Нам улууһун Хатыҥ-Арыы орто оскуолатыгар И. Е. Винокуров аата иҥэриллибит
• 2007 сыллаахха Нам улууһун Хатыҥ-Арыытыгар И. Е. Винокуров түмэлэ аһыллыбыт.
• Төрөөбүт дьиэтин эркинигэр өйдөбүнньүк туруоруллубут.
• Намнааҕы педагогическай колледж аттыгар кини аатынан сквер арыллыбыт.
• Нам улууһугар икки сылга биирдэ Винокуров ааҕыылара буолар.

Сигэлэр

• 100 знаменитых имён РС(Я) Архыыптаммыт 2006, Сэтинньи 30 күнүгэр.
• Продолжение доброго имени…
• Официальный сервер органов госвласти РС(Я)
• Kratkii' spravochnik po fondam filiala Natsional’nogo arkhiva Respubliki Sakha (Iakutiia)
• Виртуальный музей имени И. Е. Винокурова Архыыптаммыт 2014, Кулун тутар 15 күнүгэр.

Ылыллыбыт сирэ

• Д. Кустуров. Үс моһолу туораппыт салайааччы.
• Филиал Национального архива РС(Я). Ф. З. Оп.173. Д. 727.