1989 сыл

1989 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 16 — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн ыйааҕынан 30-40 сс. уонна 50-с сыллар саҕалыныытыгар суут таһынан таһаарыллыбыт бириигэбэрдэр ("тройкалар" уонна НКВД бириигибэрдэрэ) ууратыллыбыттар.

Олунньу

• Олунньу 2 — ССРС-Афганистаан сэриитэ: Сэбиэскэй Сойуус бүтэһик тааҥкаларын холуонната Кабултан тахсыбыт.
• Олунньу 3 — Байыаннайдар 1954 сылтан Парагвайы баһылаан олорбут диктатор Альфредо Стресснеры былаастан туораппыттар.
• Олунньу 15 — Сэбиэскэй Сойуус сэбилэниилээх күүстэрин Афганистантан тахсыыта түмүктэммит, 9 сыллаах Афган сэриитэ бүппүт. Сэриигэ 15 000 кэриҥэ сэбиэскэй саллаат, 1 мөлүйүөн кэриҥэ Афганистан олохтооҕо өлбүт, ону кытары 5 мөлүйүөн кэриҥэ афганец төрөөбүт сириттэн-уотуттан күрүүргэ күһэллибит.

Кулун тутар

• Кулун тутар 13 — Интэриниэт айыллыбыт (World Wide Web, WWW) күнүнэн ааҕыллар. Айааччынан Британия учуонайа Тим Бернерс-Ли уонна Ядернай чинчийии Европатааҕы сэбиэтигэр (CERN) бииргэ үлэлиир кини кэллиэгэлэрэ буолбуттара — отдел салайааччытыгар суруйбут суруктарыгар интэриниэт бириинсиптэрин ойуулаабыттар.
• Кулун тутар 26 — ССРС-ка норуот дьокутааттарын аан бастаан альтернативалаах быыбара буолбут.

Муус устар

• Муус устар 2 — Сэбиэскэй Сойуус баһылыга Михаил Горбачев Гаваанаҕа (Кууба) Фидель Кастролуун көрсө тиийбит, соруга — мөлтөөбүт сыһыаны тупсарыы.
• Муус устар 7 — Норвегия байҕалыгар «Комсомолец» диэн сэбиэскэй атомнай подлодка тимирбит.
• Муус устар 9 — Тбилиситээҕи дьалхаан: Грузия тутулуга суох буолуутун ирдээбит эйэлээх демонстрацияны Сэбиэскэй аармыйа сэриилэрэ ыспыттар, түмүгэр 20 киһи өлбүт, сүүһүнэн киһи бааһырбыт.

• Муус устар 15
  • Кытайга Тяньаньмэнь болуоссат дьалхаана саҕаламмыт. Бэс ыйын 4 күнүгэр бүтэһиктээхтик хам баттаммыта. Чинчийээччилэр этэллэринэн бу түбэлтэттэн сылтаан Кытай Сэбиэскэй Сойуус аҕыйах кэминэн ыһыллыбытын курдук ыһылла сыспыта. Дэн Сяопин кытаанах дьулуура эрэ быыһаабыта.
  • Хиллсборо алдьархайа: Хиллсборо стадионугар полиция сатаан дьон халҕаһатын салайбакка футбол көрөөччүлэр өлбүттэр.

• Муус устар 18 — Сунтаарга Бүлүү өрүһү көмүскүүргэ туһуламмыт Саха сиригэр аан бастакы экология миитинэ буолбут. Тэрийээччилэр: В.П. Мекумянов, Н.В. Михалева, Ю.Д. Очосов, Э. Соколов-Тулусхан, В.Г. Трофимов. Миитин кыттыылаахтара ССКП КК Бүлүү өрүһэ 1955 сылтан ыла айгыраабыт экологиятын туһунан сурук ыытарга быһаарбыттара. Бу суруккка 2052 киһи илии баттаан Дм. Фокинов Москубаҕа илдьэн биэрбитэ. Миитин түмүктээх буолбута: КК чинчийэр эспэдииссийэ ыыппыта.
• Муус устар 21 — Кытай киин куоратыгар Тяньаньмэнь болуоссакка 100 000 устудьуон реформатор Ху Яобаны ахтар санаалаах мустубут.
• Муус устар 26 — «Жэньминь жибао» Тэньаньмынь болуоссакка тахсыбыт устудьуоннар бырачыастарын өстөөхтөр утарсыыларын быһыытынан сыаналаабыт. Бу ыстатыйа Кытайга улахан айдааны күөдьүппүтэ.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 13 – Пекиҥҥэ устудьуоннар бөдөҥ бөлөхтөрө Тяньаньмэнь болуоссакка мустан утарсыы аччыктааһынын саҕалыыллар.
• Ыам ыйын 18 — Литва ССР-ын Үрдүкү Сэбиэтэ Литва суверенитетын туһунан Декларация ылыммыт.
• Ыам ыйын 19 — Москубаҕа аан бастакы «Мисс СССР — 89» күрэс саҕаламмыт. Кыайыылаах онус кылаас үөрэнээччитэ Юлия Суханова (172, 55, 91-59-90) буолбут.
• Ыам ыйын 25 — ССРС народнай дьокутааттарын I Сийиэһэ аһыллыбыт. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бэрэстээтэлинэн Михаил Горбачёв талыллыбыт.
• Ыам ыйын 30 — Тяньаньмэнь болуоссакка 1989 сыллааҕы бырачыас: Кытай киин куоратыгар Пекииҥҥэ устудьуоннар болуоссакка 10 миэтэрэ үрдүктээх «Демократия таҥаратын» туруорбуттар.

Бэс ыйа

• Дьокуускайга "Спартак" стадиоҥҥа Хотугу омуктар ыччаттарын бэстибээлэ буолбут. "Мэнго", Эргырон", "Кыталык", "Кэнчээри" үҥкүү ансаамбыллара кыттыбыттар. Бэстибээл сүрүн ыалдьытынан нанаай ырыаһыта Кола Бельды буолбут.

• Бэс ыйын 3 — Тяньаньмэнь болуоссакка сэттэ нэдиэлэ тухары барбыт бырачыаһы тохтотор соруктаах Кытай бырабыыталыстыбата сэбилэниилээх күүстэрин ыыппыт.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 22
  • Литва өрөспүүбүлүкэни Сэбиэскэй Сойуус аннексиялаабытын сокуоннайа суоҕунан биллэрбит.
  • Казаах тыла Казахстааҥҥа судаарыстыбаннай тыл буолбут.

Алтынньы

• Алтынньы 29 — РСФСР Үрдүкү Сэбиэтэ Конституцияҕа көннөрүүлэри киллэрэн Норуот дьокутааттарын сийиэһин олохтообут.
• Алтынньы 30 — Саха АССР Үрдүкү Сүбэтин уурааҕынан Бүлүү улууһугар Баппаҕаайы нэһилиэгиттэн арахсан Лөкөчөөн нэһилиэгэ тэриллибит.

Сэтинньи

• Сэтинньи 24 — Чехословакияҕа биир нэдиэлэ маассабай бырачыас кэнниттэн (кэлин Бархат өрөбөлүүссүйэтэ диэн ааттаммыта) Милош Якеш уонна дойду хомуньуус баартыйатын политбюрота былаастан туораан биэрбиттэр.
• Сэтинньи 7 — Дуглас Уайлдер Вирджиния штаат күбүрүнээтэринэн талыллан, бастакы афроамерикец күбүрүнээтэр буолбут.
• Сэтинньи 9 — Берлин эркинин сууллуута, Илин Германия Берлин эркинигэр баар ааннары арыйбыт. Мантан саҕалаан сотору кэминэн Илин уонна Арҕаа Германиялар биир илгэ холбоспуттара.
• Сэтинньи 14
  • РСФСР суруйааччыларын бырабылыанньатын VI пленума буолбут
  • ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ "Репрессияламмыт норуоттар тустарынан декларация" таһаарбыт.
• Сэтинньи 16 — Чехословакияҕа "Баархаттыы" өрөбөлүүссүйэ саҕаламмыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 3 — Мальтатааҕы саммитка АХШ бэрэсидьиэнэ Джордж Буш уонна ССРС бэрэсидьиэнэ Михаил Горбачёв кинилэр дойдулара утарсааччы буолбаттарын биллэрбиттэр. Бу күн Тымныы сэрии официальнай түмүктэниитинэн ааҕыллар.
• Ахсынньы 8 — Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин 11 ыҥырыытын XIII сиэссийэтигэр Михаил Николаев Үрдүкү сэбиэт бөрөсүүдьүмүн бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. Бу күн "Молодежь Якутии" хаһыакка Михаил Николаев интервьюта тахсыбыта, онно кини өрөспүүбүлүкэ статуһа үрдүөхтээҕин туһунан этиитэ кини бу дуоһунаска талылларыгар улахан суолтаны ылбыта.

• Ахсынньы 13 — Саха сирин аҕыйах ахсааннаах омуктарын I сийиэһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарын Ассоциацията тэриллибит.
• Ахсынньы 13 — Владимир Жириновскай баартыйата — Сэбиэскэй Сойуус либеральнай-демократическай баартыйата (ЛДПСС) — тэриллибит. Кэлин бу баартыйа ЛДПР диэн буолбута.
• Ахсынньы 17 — АХШ-ка «Симпсоннар» мультсериал бастакытын тахсыбыт.

• Ахсынньы 20 — АХШ сэбилэниилээх күүстэрэ Панаамаҕа саба түспүттэр, Мануэль Норьега былаастан туоратыллыбыт. Норьега "тымныы сэрии" кэмигэр АХШ диэки этэ, ФБР-тан тус бэйэтэ хамнас ылара, ол эрээри кэлин наркотик атыылааһына биллэн хаалан (Ираан-Контрас диэн ааттаммыт айдаан, холобур), АХШ салалтатын кытта тапсыбат буолбута. Тиһэҕэр утарбыта. АХШ Панаамаҕа саба түһүүтүн ХНТ уонна Америка дойдуларын холбоһуга аан дойду быраабын кэһии быһыытынан сыаналаабыттара.
• Ахсынньы 22 — Румыния баһылыга Николае Чаушеску хас да хонук хааннаах кыргыһыылар кэннилэриттэн былаастан туоратыллыбыт.

Төрөөбүттэр

• Балаҕан ыйын 13 — Артахинова Степанида Михайловна — оҕунан ытыыга XIV Паралимпийскай оонньууларга боруонса призер

Өлбүттэр

• Власов Иосиф Тимофеевич (30.03.1916—1989) — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Лыткина Анастасия Петровна (22.03.1927—1989) — саха биллиилээх ырыаһыта, РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыһа.
• Тохсунньу 23 — Григорьев Никита Спиридонович (14.12.1906 төр.) — филология билимин хандьыдаата, кыра үөрэхтээх дьоҥҥо сахалыы ааҕар кинигэлэр ааптардара.
• Тохсунньу 23 — Салвадор Дали — Испания ойууhута. Сюрреализм хамсааhын биир биллиилээх түһэрээччитэ. Бастыҥ биллэр үлэтинэн буолар Өй уларыйбата (1931).
• Олунньу 1 — Чиряев Валерий Георгиевич (19.12.1911—01.02.1989) — саха поэта, тылбаасчыт
• Бэс ыйын 16 — Марк Дмитриевич Слепцов (28.11.1914—16.06.1989) — Саха АССР норуодунай артыыһа, РСФСР норуодунай артыыһа.
• Алтынньы 17 — Вениамин Миронов (1934 төр.) — Өлүөхүмэ Бастакы Нөөрүктээйититтэн төрүттээх суруналыыс, хоһоонньут.

• Ахсынньы 25 — Николае Чаушеску, Румыния 1965 сылтан 1989 сылга дылы баһылыга.