Сыллар
1985 1986 1987 198819891990 1991 1992 1993
Уоннуу сыллар
1950-с 1960-с 1970-с1980-с1990-с 2000-с 2010-с
Үйэлэр
XIX үйэXX үйэXXI үйэ

1989 сыл.

Туох буолбута

уларыт

Тохсунньу

уларыт
  • Тохсунньу 16 — ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бөрөсүүдьүмүн ыйааҕынан 30-40 сс. уонна 50-с сыллар саҕалыныытыгар суут таһынан таһаарыллыбыт бириигэбэрдэр ("тройкалар" уонна НКВД бириигибэрдэрэ) ууратыллыбыттар.

Олунньу

уларыт

Кулун тутар

уларыт
  • Кулун тутар 13 — Интэриниэт айыллыбыт (World Wide Web, WWW) күнүнэн ааҕыллар. Айааччынан Британия учуонайа Тим Бернерс-Ли уонна Ядернай чинчийии Европатааҕы сэбиэтигэр (CERN) бииргэ үлэлиир кини кэллиэгэлэрэ буолбуттара — отдел салайааччытыгар суруйбут суруктарыгар интэриниэт бириинсиптэрин ойуулаабыттар.
  • Кулун тутар 26ССРС-ка норуот дьокутааттарын аан бастаан альтернативалаах быыбара буолбут.

Муус устар

уларыт
  • Муус устар 15
    • Кытайга Тяньаньмэнь болуоссат дьалхаана саҕаламмыт. Бэс ыйын 4 күнүгэр бүтэһиктээхтик хам баттаммыта. Чинчийээччилэр этэллэринэн бу түбэлтэттэн сылтаан Кытай Сэбиэскэй Сойуус аҕыйах кэминэн ыһыллыбытын курдук ыһылла сыспыта. Дэн Сяопин кытаанах дьулуура эрэ быыһаабыта.
    • Хиллсборо алдьархайа: Хиллсборо стадионугар полиция сатаан дьон халҕаһатын салайбакка футбол көрөөччүлэр өлбүттэр.
  • Муус устар 18 — Сунтаарга Бүлүү өрүһү көмүскүүргэ туһуламмыт Саха сиригэр аан бастакы экология миитинэ буолбут. Тэрийээччилэр: В.П. Мекумянов, Н.В. Михалева, Ю.Д. Очосов, Э. Соколов-Тулусхан, В.Г. Трофимов. Миитин кыттыылаахтара ССКП КК Бүлүү өрүһэ 1955 сылтан ыла айгыраабыт экологиятын туһунан сурук ыытарга быһаарбыттара. Бу суруккка 2052 киһи илии баттаан Дм. Фокинов Москубаҕа илдьэн биэрбитэ. Миитин түмүктээх буолбута: КК чинчийэр эспэдииссийэ ыыппыта[1].
  • Муус устар 21Кытай киин куоратыгар Тяньаньмэнь болуоссакка 100 000 устудьуон реформатор Ху Яобаны ахтар санаалаах мустубут.
  • Муус устар 26 — «Жэньминь жибао» Тэньаньмынь болуоссакка тахсыбыт устудьуоннар бырачыастарын өстөөхтөр утарсыыларын быһыытынан сыаналаабыт. Бу ыстатыйа Кытайга улахан айдааны күөдьүппүтэ.

Ыам ыйа

уларыт

Бэс ыйа

уларыт
  • Дьокуускайга "Спартак" стадиоҥҥа Хотугу омуктар ыччаттарын бэстибээлэ буолбут. "Мэнго", Эргырон", "Кыталык", "Кэнчээри" үҥкүү ансаамбыллара кыттыбыттар. Бэстибээл сүрүн ыалдьытынан нанаай ырыаһыта Кола Бельды буолбут.
  • Бэс ыйын 3 — Тяньаньмэнь болуоссакка сэттэ нэдиэлэ тухары барбыт бырачыаһы тохтотор соруктаах Кытай бырабыыталыстыбата сэбилэниилээх күүстэрин ыыппыт.
  • Бэс ыйын 4 — Кытай аармыйата Пекиҥҥэ Таньаньмэнь болуоссатыгар буола турар ыччат өрө туруутун хам батаабыт, ол түмүгэр араас сыанабылынан 241 - 10 000 киһи өлбүт.
  • Бэс ыйын 4Польшаҕа быыбарга "Солидарность" түмэн быыбарыгар кыайбыт. Бу мантан Илин Дьобуруопаҕа 1989 сыллааҕы өрөбөлүүсүйэлэр саҕаламмыттар.
  • Бэс ыйын 5Кытайга Тяньаньмэнь дьалхаанын кэмигэр "тааҥка-киһи" диэн кэлин ааттаммыт аата биллибэт киһи кимэн киирэн иһэр тааҥкалар холуонналарын чаас аҥаарыттан ордук тутан турбут.
  • Бэс ыйын 7 — ССРС норуотун дьокутааттарын I Сийиэһигэр Межрегиональнай дьокутааттар бөлөхтөрө үөскээбит — Сэбиэскэй Сойууска бастакы түмэн (парламент) оппозицията.
  • Бэс ыйын 12Горбачёв уонна Арҕаа Германия канцлера Коль Европа дойдулара ханнык суолунан сайдалларын бэйэлэрэ быһааралларын туһунан докумуоҥҥа илии баттаабыттар.
  • Бэс ыйын 24 — 1989 сыллаахха Тяньаньмэнь болуоссатыгар буолбут бырачыастар кэннилэриттэн Кытай хомуньуус баартыйатын Цзян Цзэминь баһылаабыт.

Атырдьах ыйа

уларыт

Алтынньы

уларыт

Сэтинньи

уларыт
  • Сэтинньи 24 — Чехословакияҕа биир нэдиэлэ маассабай бырачыас кэнниттэн (кэлин Бархат өрөбөлүүссүйэтэ диэн ааттаммыта) Милош Якеш уонна дойду хомуньуус баартыйатын политбюрота былаастан туораан биэрбиттэр.
  • Сэтинньи 7 — Дуглас Уайлдер Вирджиния штаат күбүрүнээтэринэн талыллан, бастакы афроамерикец күбүрүнээтэр буолбут.
  • Сэтинньи 9Берлин эркинин сууллуута, Илин Германия Берлин эркинигэр баар ааннары арыйбыт. Мантан саҕалаан сотору кэминэн Илин уонна Арҕаа Германиялар биир илгэ холбоспуттара.
  • Сэтинньи 14
    • РСФСР суруйааччыларын бырабылыанньатын VI пленума буолбут
    • ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ "Репрессияламмыт норуоттар тустарынан декларация" таһаарбыт.
  • Сэтинньи 16Чехословакияҕа "Баархаттыы" өрөбөлүүссүйэ саҕаламмыт.

Ахсынньы

уларыт
  • Ахсынньы 3Мальтатааҕы саммитка АХШ бэрэсидьиэнэ Джордж Буш уонна ССРС бэрэсидьиэнэ Михаил Горбачёв кинилэр дойдулара утарсааччы буолбаттарын биллэрбиттэр. Бу күн Тымныы сэрии официальнай түмүктэниитинэн ааҕыллар.
  • Ахсынньы 8 — Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин 11 ыҥырыытын XIII сиэссийэтигэр Михаил Николаев Үрдүкү сэбиэт бөрөсүүдьүмүн бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. Бу күн "Молодежь Якутии" хаһыакка Михаил Николаев интервьюта тахсыбыта, онно кини өрөспүүбүлүкэ статуһа үрдүөхтээҕин туһунан этиитэ кини бу дуоһунаска талылларыгар улахан суолтаны ылбыта[2].
  • Ахсынньы 20АХШ сэбилэниилээх күүстэрэ Панаамаҕа саба түспүттэр, Мануэль Норьега былаастан туоратыллыбыт. Норьега "тымныы сэрии" кэмигэр АХШ диэки этэ, ФБР-тан тус бэйэтэ хамнас ылара, ол эрээри кэлин наркотик атыылааһына биллэн хаалан (Ираан-Контрас диэн ааттаммыт айдаан, холобур), АХШ салалтатын кытта тапсыбат буолбута. Тиһэҕэр утарбыта. АХШ Панаамаҕа саба түһүүтүн ХНТ уонна Америка дойдуларын холбоһуга аан дойду быраабын кэһии быһыытынан сыаналаабыттара.
  • Ахсынньы 22Румыния баһылыга Николае Чаушеску хас да хонук хааннаах кыргыһыылар кэннилэриттэн былаастан туоратыллыбыт.

Төрөөбүттэр

уларыт

Өлбүттэр

уларыт
  1. Юрий Мекумянов. Саха сиригэр экология бастакы миитинэ // Кыым. — Дьокуускай, 2022. — 14 Муус устар (№ 14 (22563)).
  2. Николаев Иван Игнатьевич Выход нового лидера на авансцену // Сокровенная история республики. — Якутск: Чопчу, 2016. — С. 65-67. — 624 с. — 3000 экз.