Дуранова Зоя Алексеевна

Норуот эмчитэ, көрбүөччүтэ, арчылаах алгысчыта, билгэhитэ, былыты көтүтэн аламай күнү көрдөрөр айылҕаттан айдарыылаах сүдү киҺи.

Олоҕун олуктара

1954 сыллаахха олунньу 17 күнүгэр түүн аара суолга, сир ортотугар, айаннаан иһэн ийэтэ ат сыарҕатыгар 5,5 ыйдаах оҕону төрөппүт. Ийэтэ Жиркова Ульяна Константиновна колхоз, совхоз чулуу үлэһитэ, сэрии, тыыл огдообото. 82 сааһыгар олохтон туораабыта. Ийэтин аҕата Жирков Константин Филиппович (Уһун Көстөкүүн диэн этэ) уҥуоҕунан 2м 5см эбит. Зоя Алексеевна ийэтэ ол иһин саха дьахтарыгар уһун уҥуохтааҕа. Эһээтэ отоһут, тимир ууһа эбит. Эбээтэ Спиридонова Марфа. Аҕата Данилов Алексей Иванович 1905 сыллаахха Нам улууһун Улуу Сыһыытын, I Хомустааҕар төрөөбүтэ. Наһаа үчүгэй, сытыары майгылаах, нууччалыы хааннаах киһи этэ. Аҕата аймахтарын туһунан соччо-бачча кэпсээбэт эбит. Кини эмиэ ураты киһи эбитэ үһү. Бэйэтин кыанар, сүрдээх киппэ эттээҕэ-сииннээҕэ. Мас тардыһыытыгар, атах оонньуутугар кими да иннигэр түһэрбэтэ, тустан бэйэтиттэн улахан уҥуохтаах, күүстээх киһини дэлби быраҕан кыайбыта дииллэр. Ону таһынан, байанайдаах булчут, мас ууһун бастыҥа эбит.

Аҕата бултаан, куобахха туһах иитэн аҕалан, ол тириитин иһигэр уган, инчэҕэйгэ сытыаран, көмүлүөк оһох кэннигэр биһиккэ ыйаан сытыарбыт. Биһигэ туоһунан тигиллибит, иһигэр эҥин араас учугэй, сымнаҕас, имиллибит тириилээх, сылгы сиэлинэн хатыллыбыт быалаах эбит. Аһатан бүтэн баран күн аайы аал уоттарыттан аһата-аһата алгыы-алгыы көрдөһөллөрө үһү. Арай ол олордохторуна, хантан да кэлбитэ биллибэт, биир ырааҕынан аймахтара удаҕан эмээхсин балаҕан ортотугар биирдэ баар буола түспүт. Таҥаһын, кыаһаанын барытын кэтэ сылдьара дииллэрэ. Ол киирэн баран, маннык диэн саҥалаах буолбут:"Ити оһох кэннигэр сытар илиэһийи аҕалыҥ эрэ". Онуоха хап-сабар, били оһох кэннигэр сытар, туох дьылҕалаах буолара биллибэт, кыра киһини аҕалан төгүрүк остуолга сытыарбыттар.

Дьэ туран, кырдьаҕас эдьиийдэрэ, удаҕан эмээхсин, били кыра эрэйдээҕи ытыһыгар көтөҕөн ылбыт. Үөһэ тыынан баран, үстэ өрө уһуутаабыт. Ол кэннэ аал уотугар айыы дьөһөгөй оҕотун сиэлин бэлэх ыыппыт. Ол кэннэ хоргуннаах алаадьытынан аһаппыт уонна кутуран дьиһигийэн барбыт. Кутура сылдьан били кырачаанын аал уокка үстэ сирэйинэн чугаһата сылдьыбыт. Бэрт уһуннук ойуоккалаан, эккирээн баран охтон түспүт үһү. Ол түһэн истэҕинэ оҕону хаба тардан ылбыттар.

Ол кэнниттэн өйдөнөн баран:"Бу орто дойдуга анаан кэлбит эбит, ураты киһини ыыппыттар, мантан тахсыа кыыс оҕо бэрдэ, дьахтар киэнэ кылааннааҕа, аан дойдуга аата ааттаныаҕа, оҕо уруу, сиэн бөҕө буолуо, киһи төрдө буолуо",-диэбитэ эбитэ үһү. Аһаан бүтэн баран, тахсаары туран эппит:"Кыыскыт киһи төрдө буолуо, онон хараххыт харатын курдук харысхтааҥ",-диэн баран, кэннин да хайыспакка тахсан барбыта дииллэр.

Зоя Алексеевна 1 кылааска оскуолаҕа (Ойуун Ууһугар) ол эбэтэр билиҥҥи аата Күөрэлээххэ үөрэнэ киирбит. Кылааһыгар саамай кыра уҥуохтаах буолан, бутэһик оҕонон турара, ол иһин "Кырачаан Зоя" диэн оҕолор да, улахан дьон да таптаан ааттыыллара.

Оскуоланы бүтэрэн баран колхозка, совхозка үлэ бөҕөтүн үлэлээн, үчүгэй ньирэй көрөөччү буолан хаһыакка тахсан хайҕанан турардаах. Ол кэннэ эдэр сааһыгар оҕолорун аҕаларыгар, Чурапчы улууһун Кындал учаастагар, тулаайах уолга, Дуранов Максим Максимовичка, кэргэн тахсыбыт. Онно баран 4 оҕону төрөппүтүттэн, биир уол оҕото төҥнүбүт. Улахан уола Алеша Горнайга Бэс Күөлүгэр олорор, бултуурун-алтыырын сөбүлүүр, туохха барытыгар сыстаҕас, уус. Кыыһа Корякина Айталина дь оҕо ийэтэ, дизайнер, эмиэ айылҕаттан талааннаах. Кыра уола Максим 2 оҕо аҕата. Идэтинэн быраас, билигин норуот эмчитин быһыытынан биллэр. Зоя Алексеевна оҕолорун соҕотоҕун үлэлээн иитэлээбитэ, ол саҕынааҕы ыарахан күннэри этинэн-хаанынан билбитэ.

Ол сылдьан 1987 сылтан эмчит буолан (3төгүл эттэтэн, эрэй бөҕөтүн көрсүбүт). Кэнники сааһыран баран Үөһээ Бүлүү улууһун Кырыкый нэһилиэгэр кэргэн тахсан олорор. Кэргэнэ Федоров Анатолий Степанович - хаһаайын быһыытынан дьоһуннааҕа, булчут ааттааҕа, сымнаҕас майгылаах, орто үөрэхтээх сүрдээх үчүгэй киһи. Бииргэ олорбуттара 10 сыл буолла.

2008 сылтан бу нэһилиэгэр олохтоох Сэбиэт депутатынан талыллан үлэлии-хамсыы сылдьар. "Нэһилиэкпин олус сөбүлээн олоробун, дьоммор ытыктатыам, көмөлөһүөм"- диэн, тылын этэр.

Айылҕаттан айдарыы

Туохтан саҕаламмытай...

(Зоя Дуранова кэпсээнэ)

Икки түгэн баар. Маҥнайгыта:

-Куоска илин атаҕын тоһуппут этэ, үлтүрүйбүт, тыаһа таарыйдахха иһиллэр. Аһынным аҕай уонна үс мас сыыһын ыламмын ыга тутан кэбистим. Сотору буолаат, куоскам сүүрэ сылдьар, бэйэм да соһуйдум...

Иккиһэ:

-Нөҥүө сылыгар Ньуолдьах диэн сиргэ биир ыалга хара маҥаас ынахтара атаҕа атахсыт буолбут. Ону мин имэрийдим, от үргээн биэрдим, уу иһэртим, ыанньыйбыт аҕай, ону ыатым. Ити курдук 2-3-тэ сырыттым. Биирдэ көрсүбүтүм, ынаҕым атаҕыттан ириҥэ бөҕө тахсыбыт. Ону ыраастаатым, имэрийдим-томоруйдум. Онтон хас да хонон баран, арай кэннибиттэн туох эрэ анньар. Эргиллэн көрбүтүм, ынаҕым турар. Махтана кэлбит дии санаатым, онно көрбүтүм ынаҕым хараҕыттан уу түһэр, ытыыр. Ынах ытыырын онно көрбүтүм, махтанан ытыыр, көр, сүөһү оннук өйдөөх.

Онтон ыла "атын киһи" буоллум дии санаатым. Ийэм муодарҕаан ыйытар: "Бээрэ, бу эн хайдах буоллуҥ, тугу толкуйдуугун? Эбэҥ эппитэ тиийэн кэлбит быһылаах, аһаабаккын-сиэбэккин, хоргуйан өлөөрү гынныҥ дуо? Быраастарга көрдөр".

Ити курдук атын айылҕалаах киһи эбиппин билбитим.

Эттэтии

1984 сыллаахха ыанньыксыттарга асчытынан үлэлии сылдьан, улаханнык ыарытыйдым. Тимир ороҥҥо сытабын, айахпыттан күүгэн бөҕө тахсан орон тимиригэр тохтор, адьас тохтообот, бэйэм араастаан хамсанабын, күүһүм сүрдээх. Итинник өөр-өр сыттым быһыылаах. Ыксааннар бырааһы ыҥырдылар, быраас көрөн баран:"Сахалыы ыалдьыбыккын, эмчит буолаары гыммыккын", -диэтэ. Онтон кэлин көрбүтүм, оронум тимирэ барыта "кислота" сиэбитин курдук дьэбиннирэн хаалбыт этэ. Ол курдук эттэниини ааспыппын быһылаах диэн толкуйдуубун.

Айдарыы

Киһини өйдүөхпүттэн араас иччилээх, өҥнөөх түүллэри түһүүрбүнэн, киһи көрбөтүн көрөрбүнэн, көннөрү дьонтон туох эрэ уратылаахпын билинэн барбытым... Аан бастаан 13 саастаахпар хаартынан сэрэбиэйдээн, билгэлээн дьону соһутарым. 17 саастаахпар, Чурапчы Кындалын уолугар, Дуранов Максимҥа кэргэн тахсыбытым. Ол гынан, уһуннук олорботохпут, кэргэним өлөн олохпут түөрэ эргийбитэ.

1978 с. от ыйыгар Кындалга олоробут, арай биир түүн утуйар эрэ ырбаахылаах Чуораайытта диэн сиргэ булгунньах үрдүгэр сытар эбиппин. Чуораайытта Кындалтан балачча тэйиччи, көс курдук. Хайдах булгунньах үрдүгэр эмискэ баар буолбуппун адьас өйдөөбөппүн, көтөн кэлбит курдук сананабын. Биирдэ өйдөммүтүм, хорообуска бэргэһэлээх киһи турар, мин булгунньах үрдүгэр сытабын. Ол киһим маҥан аттаах, сарыы оноолоох сонноох, күрүмэ этэрбэстээх, чаачар саалаах, онтон күрүөнү кыйа киирэн бара турда.

Аллара ыстанан түстүм, сүүрдүм. Остуолба мас турар, Сэмэн Нововгородов суруга-бичигэ быһылаах. Атах сыгынньахпын, баттаҕым ыһыллан хаалбыт. "Мотоцикл" тыаһаата, көрбүтүм Тихонов Семен (Суола киһитэ) тирилэтэн иһэр.

- Хайа, бу хантан иһэҕин? Кэргэнин көрдүү сылдьар,- диэтэ. Соһуйбут аҕай. Киһи уҥуоҕун кэннинэн Чырыдаайынан бардым, сүүрэр-хаамар икки ардынан. Омочуон Еляны көрүстүм, уу баһа сылдьар. Дэлби ытаабыппын, Еляҕа бардым. Онтон кэргэним Максим кэллэ, оҕо курдук көтөҕөн олорон, марылаччы ытаата. Максим кэпсиир:"Суорҕаныҥ ааҥҥа туора сытар, бэйэҥ суоххун, наһаа куттанным, туох эрэ алдьархай буолбут дии санаатым... Аттынааҕы ыалбыт эмээхсин көрбүт, дьиэбититтэн уот тахсыбыт үһү". Дьэ ити курдук "көтөн" турабын.

Атахтарыгар туруорбута

Кэргэнэ өлбүтүн кэннэ дойдутугар Горнайга төҥнүбүтэ, онно Солоҕоҥҥо Тарасовтар диэн ыаллар Альберт уонна Ариан диэн уолаттара эмискэ атахтарыгар уйуттубат буолбуттар этэ. Төрөппүттэрэ аманыы бөҕө, араастаан эмтэтэ сатаабыттар, ааҕалыы сатаан Москваҕа үстэ илдьэн улахан быраастарга эмтэппиттэр да, кэлин эмчиттэртэн аккааһы ылан, санаалара улаханнык түһэн, дойдуларыгар төннүбүттэр.

Уолаттар киһи-хара буолалларын быатыгар, Зоя Дуранованы көрсүбүттэр. Зоя: "Сүөһү муоһугар ботугураатым: "Уолаттарым күөххэ үктэниэххит, билисибиэккэ олоруоххут" диэн алҕаатым. Имэрийдим-томоруйдум, аал уотунан арчылаатым", - диир. Ити курдук алҕаан уолаттары атахтарыгар туруорар, кинилэр билигин иккиэн үрдүк үөрэхтээх үтүө дьон, Зояҕа махталлара муҥура суох.

Дьэ, мантан ыла Зоя Дуранова норуот эмчитин, алгысчыт, көрбүөччү быһыытынан аата киэҥ нэлэмэн Саха сиригэр киэҥник тарҕанан, тэнийэн барбыта.

Литэрэтиирэ

"Зоя Дуранова: эмчит, көрбүөччү, алгысчыт, хомусчут"./ [Хомуйан оҥордулар М.А. Попова -Мотуруона Попова, Н.П. Мыреева; ред.,аан тыл авт. Мотуруона Попова]. - Дьокуускай, Сайдам: 2011-112