1974 сыл

1974 сыл.

Туох буолбута

Күнэ-дьыла чопчуланыахтаах

• Саас өрөспүүбүлүкэҕэ Сэмэн Данилов көҕүлээһининэн уус-уран тылбааска үөрэниэн баҕалаахтарга күрэс биллэриллибит. 40 киһи кыттыбытыттан 10 киһи талыллыбыт. Онтон иккитэ Москубаҕа эксээмэни ааспатахтар, онон 8 киһи Литэрэтиирэ институтугар үөрэххэ киирбит. Биир киһи үһүс куурустан үөрэҕин тохтоппута, онон 1979 сыллаахха 7 киһи бүтэрбитэ.
• Дмитрий Дыдаев "Ор сыллаах ахтылҕаным" кинигэтэ тахсыбыт (бэйиэт өлбүтүн кэннэ). Онно киирбит "Хара быраат хара убайыгар суруйбут суруга" диэн хоһоону сэбиэскэй былааһы хараардыыга буруйдаан кинигэни боппуттара, эрэдээктэрдээн таһаарбыт Михаил Тимофеевы үлэтиттэн устубуттара.

Тохсунньу

• Тохсунньу 18 — Израиль уонна Эгиипэт бырабыыталыстыбалара сэбилэниилээх күүстэри араарар туһунан сөбүлэҥҥэ илии баттаан Суут күнүн сэриитин түмүктээбиттэр.
  • ССРС-ка Үлэ Албан аатын уордьана уонна "Үлэ бэтэрээнэ" мэтээл олохтоммуттар.
• Тохсунньу 19 — Соҕуруу Кытай байҕалыгар Кытай уонна Соҕуруу Вьетнам флоттарын күөн көрсүһүүлэрин кэннэ Кытай мөккүөрдээх Парасель арыыларын бас билбит. Билигин бу арыылары Кытай Дьон Өрөспүүбүлүкэтиттэн Вьетнам уонна Кытай Өрөспүүбүлүкэтэ (Тайвань) былдьаһаллар.

Олунньу

• Олунньу 7 — Гренада Холбоһуктаах Хоруоллуктан тутулуга суох буолбут.
• Олунньу 12 — Александр Солженицын, 1970 сыллааҕы Нобель бириэмийэтин лауреата, Сэбиэскэй Сойуустан үүрүллүбүт.
• Олунньу 22 — Лахорга (Пакистаан) Ислаам кэмпиринсийэтин тэрилтэтин мунньаҕа саҕаламмыт. 37 дойдуттан бэрэстэбиитэл уонна 22 дойду эбэтэр бырабыыталыстыба баһылыга кыттыбыттар. Бу мунньахха Бангладеш туспа дойду быһыытынан билиниллибитэ.

Кулун тутар

• Кулун тутар 29 — Кытай Шэньси куоратын аттыгар Терракота аармыйаны булбуттар.

Муус устар

• Муус устар 25 — Португалияҕа Гвоздикалар өрөбөлүүсүйэлэрэ буолан дэмэкирээттэр былааска кэлбиттэр.

• Муус устар 27 — хомсомуол бастакы этэрээтэ БАМ-ы тута тиийбит.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 1 — Португалияҕа хаайыыга сыппыт бэлиитиктэри босхолообуттар уонна иһитиннэрэр-биллэрэр сириэстибэлэр цензураларын суох гыммыттар.
• Ыам ыйын 12 — Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ Мэҥэ I Тыыллыма нэһилиэгиттэн төрүттээх ырыаһыт, РСФСР норуодунай артыыһыгар Ая Яковлеваҕа уонна Амма Аччыгыйын айар үлэтин чинчийиитин иһин Үөһээ Бүлүү Сургулуугуттан учуонай Гавриил Боескоровка анаммыт.

• Ыам ыйын 18 — "Мичилийэр Будда" бырайыак чэрчитинэн Индия бэйэтин бастакы атомнай буомбатын дэлби тэптэрбит. Онон аан дойдуга атомнай сэрии сэптээх алтыс дойду буолбут.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 16 — Сомалига үрдүк үөрэҕи биир сылга сабан, устудьуоннары дьону ааҕарага-суруйарга үөрэттэрэ ыыппыттар.
• Бэс ыйын 29 — үҥкүүһүт Михаил Барышников Кировскай тыйаатыр Канаадаҕа гастроллуу сырыттаҕына Сэбиэскэй Сойуустан күрээбит.

От ыйа

• От ыйын 8 — ССКП Киин кэмитиэтэ уонна ССРС миниистирдэрин сэбиэтэ БАМ тутуутун бырайыагын бигэргэтэн холбоһуктаах 561 нүөмэрдээх уураах таһаарбыттар. Бу иннинэ 1972 сыллаахха муус устар 5 күнүгэр Бам-Тындинскай суолу тутуу саҕаламмыта.
• От ыйын 23 — Грецияҕа «хара полковниктар» диктатураларын суох гыммыттар.

Алтынньы

• Алтынньы 2 — Саха сиригэр сир аннынааҕы саахаллаах ядернай дэлби тэптэриилэртэн биирдэстэрэ 1,7 килотонналаах «Кристалл» оҥоһуллубут. Билиҥҥи Мирнэй улууһун Удачнай куоратыттан 2,5 км хоту диэки 98 метр дириҥҥэ Хайа-байытар комбинат хвостохранилищетын быһытын тутаары дэлби тэптэриллибит. Былаан быһыытынан бу 8 дэлби тэптэрииттэн бастакыта эбит. Ол эрээри бастакы сырыыга радиациялаах былыт халлааҥҥа өрө күөрэйэн тахсыбыт уонна тыалынан тулалыыр иччитэх сирдэринэн тарҕаммыт. 5 хонугунан радиация таһыма намтаан дьон бу территорияҕа киирэр кыахтаммыттар. 1992 сылтан саҕалаан радиациялаах буору Удачнай карьерын отвалынан саба көмөн, тоҥ буорунан дьапталҕа оҥорон «саркофаг» туппуттара.

Сэтинньи

• Сэтинньи 24 — Эфиопияҕа палеонтологтар Дональд Йохансон уонна Том Грей 40%-на бүтүн хаалбыт австралопитек дардьаматын булбуттар. Дьардьаманы Битлз бөлөх ырыатынан «Люси» диэн ааттаабыттар.
• Ахсынньы 8 — Плебисцит түмүгүнэн Греция монархия буолан бүппүт.
• Ахсынньы 22 — Гранд Комор, Анжуан уонна Мохели арыыларга Комор Арыыларын тутулуга суох буолуутун иһин куоластаабыттар. Майотта Франция салайыытыгар хаалар.

Төрөөбүттэр

• Тохсунньу 27 — Уле Эйнар Бьорндален — Норвегия улуу биатлониһа, 13 олимпийскай мэтээл хаһаайына (13 мэтээл, 8-кыһыл көмүс)), 19 төгүллээх аан дойду чөмпүйүөнэ, 95 төгүллээх Аан дойду куубагын этээбин кыайыылааҕа, 6 төгүл Аан дойду куубагын хаһаайына буола сылдьыбыта.

• Кулун тутар 8 — Амма оройуонун Болугур сэлиэнньэтигэр Григорьев Семен Егорович, реликтовай фаунаны чинчийбит биллэр саха учуонайа, Сэлии түмэлин дириэктэрэ.

• Ыам ыйын 1 — Майя Васильева — социология билимин хандьыдаата.

• От ыйын 16 — Светлана Абрамова —— СӨ суверенитеты ыларыгар дьон оруолун, СӨ омугунан састаабын, өрөспүүбүлүкэҕэ урбаан үөскээһинин уонна быыбардары чинчийбит учуонай, социология билимин хандьыдаата.

• Атырдьах ыйын 12 — Винокурова Надежда Ивановна, лингвистика философиятыгар доктор.
• Сэтинньи 11 — Леонардо ДиКаприо — киинэ артыыһа.

Өлбүттэр

• Кралин (Иванов) Алексей Евсеевич (29.03.1893—1974) — Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, салайааччы, политик.

• Олунньу 22 — Иван Редников — 1956-1960 сылларга Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бөрөсүүдьүмүн бэрэстээтэлин солбуйааччы, хомуньуус баартыйа диэйэтэлэ, Аан дойду иккис сэриитин кыттыылааҕа, полковник.

• Муус устар 7 — Тыаһыт - Николай Павлов (11.06.1904 төр.) — репрессияҕа түбэһэн өр сылларга умнууга хаалбыт сэбиэскэй кэмҥээҕи саха суруйааччыта, кэпсээнньит. Былатыан Ойуунускай кэргэнин ойох ылан, уустук кэмҥэ кини оҕолорун атаҕар туруортаабыта.
• Муус устар 22 — Крылов Евграф Михайлович, саха худуоһунньуга.
• Муус устар 24 — Павлов Валентин Васильевич (1916—1974), Сэбиэскэй Сойуус Геройа.

• От ыйын 15 — Константин Чирков (1879 төр.) - "Абый улуу кырдьаҕаһа", "Эһэккэ", "Эһэккэбит" диэн ааттаммыт эмчит, ойуун.

• Атырдьах ыйа 23 — Протодьяконов Гавриил Дмитриевич, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Чурапчы улууһун ытык киһитэ.

• Алтынньы 2 ― Василий Шукшин (1929 төр.), суруйааччы, киинэ артыыһа, киинэ режиссера, сценарист.

• Ахсынньы 2 — Зинаида Ермольева (1898 төр.), сэбиэскэй микробиолог, эпидемиолог, антибиотик айааччы.
• Ахсынньы 24 — Гоголев Захар Васильевич (1911—1974), история билимнэрин доктора.