1994

1994 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 8 — Арассыыйа космонава Валерий Поляков "Мир" станцияҕа көппүт. Кини космос станциятыгар 1995 сыл кулун тутар 22 күнүгэр диэри сылдьан рекорд олохтообут (космоска 437 күн буолбут).
• Тохсунньу 11 — Арассыыйаҕа саҥа түмэн (парламент) үлэтин саҕалаабыт. Икки палааталаах: Судаарыстыбаннай Дуума (алын палаата) уонна Бэдэрээссийэ Сэбиэтэ.
• Тохсунньу 17 — Күндү таастары уонна метааллары уоран атыылааһыны утары охсуһар Саха сиринээҕи ИДьМ анал салаата тэриллибит.
• Тохсунньу 26 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ аата уларыйан "Ил Түмэн" диэн буолбут. Ол туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуонугар уларытыы киллэриллибит.

Олунньу

• Олунньу 1 — Шенген сөбүлэҥэ олоххо киирбит, Европа Сойууһун гражданнара сойуус дойдуларыгар көҥүл сылдьар кыахтаммыттар.

Муус устар

• Муус устар 7 — Руандаҕа геноцид саҕаламмыт (премьер-миниистири уонна харабыл бельгиецтэри өлөрбүттэр, 100 хонук иһигэр 937 тыһ. киһи өлөрүллүбүт).
• Муус устар 7 — .RU домен баар буолбут. Рунет төрөөбүт күнүнэн ааҕыллар.
• Муус устар 20 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар кэккэ уларытыылар киирбиттэр: Үрдүкү Сэбиэт оннугар Ил Түмэн, министирдэр кабинеттара уонна премьер-министр оннугар "Бырабыыталыстыба", "Бырабыыталыстыба бэрэстээтэлэ","куорат уонна оройуон сууттара" диэн оннугар "улуус (куорат) сууттара" буолбуттара, олохтоох салайыныы сорох боломуочуйата чопчуламмыта. Ол саҕана Ил Түмэн икки балааталаах этэ: Өрөспүүбүлүкэ балаатата уонна Бэрэстэбиитэллэр балааталара. Бастакыны Е. Ларионов салайара, иккиһи - А. Илларионов.

• Муус устар 27 — Михаил Николаев көҕүлээһинэн Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин "1920-1930-с сылларга репрессияламмыт саха норуотун бэрэстэбиитэллэрин үтүө ааттарын сөргүтэр туһунан" 824№ ыйаахха илии баттаабыт.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 4 — Израиль премьер-миниистирэ Ицхак Рабин уонна Палестинаны босхолуур тэрилтэ (нууч. ООП) салайааччыта Ясир Арафат Газа сиэктэригэр уонна Иерихоҥҥа бэйэни салайыныыны киллэрэр туһунан сөбүлэҥҥэ илии баттаабыттар.
• Ыам ыйын 5 — Армения, Нагорнай Карабах уонна Азербайджан түмэннэрэ Бишкек боротокуола диэн ааттаммыт докумуоҥҥа илии баттаабыттар.
• Ыам ыйын 6 — Ла-Манш аннынан Улуу Британияны уонна Францияны холбуур Евротоннель аһыллыыта.
• Ыам ыйын 10 — Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтигэр бэрэсидьиэнинэн маҥнайгы олохтоох хара нэһилиэнньэттэн төрүттээх киһи Нельсон Мандела талыллыбыт.
• Ыам ыйын 25 — Хакасия бастакы конституциятын ылыммыт.
• Ыам ыйын 27 — Арассыыйаҕа сүүрбэ сыл үүрүллүү кэнниттэн суруйааччы Александр Солженицын төннүбүт.
• Ыам ыйын 27 — Альтернативнай рогу оонньуур "Сплин" бөлөх Санкт-Петербуурга үөскээбит.
• Ыам ыйын 31 — Магадаан уобалаһын дьаһалтатын аҕыйах ахсааннаах омуктары өйүүр уурааҕар Магадаан сахалара Дьэһиэй сахалара диэн аатынан киирбиттэрэ. Манна даҕатан эттэххэ, Дьэһиэй диэн сүүнэ күөл Красноярскай кыраайга баар, онно былыр былыргыттан сахалар түөлбэлээн олороллор.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 9 — Казахстаан бэрэсидьиэнэ Нурсултан Назарбаев киин куораты Алма-Атааттан Акмолаҕа көһөрбүт (сэбиэскэй кэмҥэ Целиноград, 1998 сылтан — Астана, 2019 сылтан — Нур-Султан).
• Бэс ыйын 13 — Анкоридж суута (Аляска) Exxon хампаанньаны уонна Джозеф Хейзелвуд хапытааны Exxon Valdez саахалыгар буруйдаахтар диэн быһаарбыт. Мантан сылтаан эмсэҕэлээччилэр хоромньуларын толуйарга 15 миллиард дуоллары көрдөөбүттэрэ.
• Бэс ыйын 24 — ЕС Сэбиэтин сиэссийэтигэр кыттыбыт РФ бэрэсидьиэнэ Ельцин Арассыыйа уонна Европа Сойууһун ыккардыларыгар сөбүлэҥҥэ илии баттаабыт. Бу сөбүлэҥ ахсынньы 1 күнүттэн олоххо киирбитэ, кини иһинэн Арассыыйа уонна ЕС ыккардыларынааҕы үлэлэһии Сэбиэтэ уо.д.а. уорганнар тэриллибиттэрэ.

От ыйа

• От ыйын 8 — Ким Чен Ир аҕата Ким Ир Сен өлбүтүн кэннэ Хотугу Кэриэйэҕэ муҥур былааһы ылбыт.
• От ыйын 16 — Шумейкер-Леви кометата Юпитеры кытта харсыбыт.
• От ыйын 27 — Индия түмэнэ төрүү илик оҕо уолун-кыыһын быһаарар тургутуктары боппут.
• От ыйын 28 — Молдоваҕа конституция ылыныллыбыт.

Алтынньы

• Алтынньы 9 — Солкуобай кууруһа эмискэ түспүт («хара оптуорунньук»).
• Алтынньы 14 — Ясир Арафат, Ицхак Рабин уонна Шимон Перес Палестина бэйэни салайаныытын туһунан сөбүлэҥҥэ кэлбиттэрин иһин Нобель Эйэ бириэмийэтигэр тиксибиттэр.

Сэтинньи

• Сэтинньи 5 — Анатолий Чубайс Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин бастакы солбуйаачытынан анаммыт. Бу ананыыны кытта СӨ ол саҕана көрсүбүт уустуктарын ситимнииллэр.
• Сэтинньи 7 — WXYC диэн Хотугу Каролина үнүбүрсүөтүн араадьыйа ыстаансыйата аан дойдуга бастакы интэриниэт-араадьыйа трансляциятын оҥорбут.
• Сэтинньи 13 — Швеция Европа Сойууһугар референдумнаан киирбит.
• Сэтинньи 14 — Да-Манш силбэһии аннынан Париж уонна Лондон ыккардыларынааҕы туннель аһыллыбыт.

• Сэтинньи 20 — Анголаҕа 19 сыл тухары барбыт гражданскай сэрии түмүктэммит.
• Сэтинньи 26 — Чэчиэн оппозициятын (Умар Автурханов салайааччылаах Чэчиэн өрөспүүбүлүкэтин быстах кэмнээҕи сэбиэтэ) этэрээттэрэ Грознайы ыла сатаабыттара табыллыбатах. Онно ФСБ лииньийэтинэн кыттыспыт Арассыыйа танкистара Джохар Дудаев сэриитиһиттэригэр билиэҥҥэ түбэспиттэр. Сэтинньи 30 күнүгэр Борис Ельцин Чечняҕа бэрээдэги олохтуур туһунан кистэлэҥ ыйаахха илии баттаабыта, ахсынньы 1 күнүгэр Арассыыйа сөмүлүөттэрэ аэродромнарга турар Чэчиэн Өрөспүүбүлүкэтин сөмүлүөттэрин урусхаллаабытара (ким буомбалаабытын билиммэтэхтэрэ), ахсынньы 11 күнүгэр Арассыыйа аармыйата киллэриллибитэ, Чэчиэн бастакы сэриитэ саҕаламмыта.

Ахсынньы

• Ахсынньы 23 — Молдова сокуонунан Гагаузия биитэр Гагауз Ери (гагауз сирэ) Молдова иһинэн аптаныамыйата бигэргэммит.

Ахсынньы

• Ахсынньы 7 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев бэйэтин Ыйааҕынан РФ уонна СӨ бырабыыталыстыбаларын ыккардыларынааҕы "О разграничении и передаче осуществления полномочий в области охраны окружающей среды и использования природных ресурсов" диэн сөбүлэҥин бигэргэппит.
• Ахсынньы 11 — Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин Чэчиэн Өрөспүүбүлүкэтигэр аармыйа киллэрэргэ дьаһайбыт, Бастакы чэчиэн сэриитэ саҕаламмыт.
• Ахсынньы 14 — Кытайга Янцзы өрүһүгэр аарыма улахан «Үс хапчаан» быһыты тутан саҕалаабыттар. «Үс хапчаан» аан дойду саамай ыарахан ыйааһыннаах тутуута буолар, массата 65,5 млн тонна кэриҥэ. Кини уу хаайар сирин толороору өрүс кытылыттан 1,3 млн киһи көһөрүллүбүт. Манна кыталык кыстыыр айылҕата уларыйан, ахсаана аҕыйаабыт.

• Ахсынньы 31 — Бастакы чэчиэн сэриитин кэмигэр Арассыыйа аармыйата Чечня киин куоратын Грознайы штурмалаан саҕалаабыт.

Өлбүттэр

• Литвинов Игорь Александрович — СӨ үтүөлээх артыыһа, концертмейстер.
• Константинов Роман Иннокентьевич (14.10.1896—1994) — Саха Сириттэн бастакы Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Новолодский Алексей Борисович (30.03.1930—1994) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Павел Иванович Мельников өлбүт, Социалистическай Үлэ Дьоруойа, РСФСР уонна Саха АССР ноуукатын уонна техникатын үтүөлээх диэйэтэлэ, ССРС ноуукатын академиятын чилиэнэ, геолого-минералогическай ноуука дуоктара (төрөөбүт сыла — 1908).
• Тохсунньу 2 — Ким Леонид Александрович (31.12.1916—02.01.1994) — Саха АССР норуодунай худуоһунньуга,
• Тохсунньу 4 — Петров Дмитрий Дмитриевич (08.11.1921—04.01.1994) — история билимин кандидата, Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ
• Тохсунньу 26 — Яковлев Василий Васильевич (22.08.1934—26.01.1994) — поэт, суруйааччы, тылбаасчыт.
• Муус устар 12 — Никитин Павел Павлович - суруналыыс,
• Бэс ыйын 11 — Черскэй Николай Васильевич (02.02.1905—11.06.1994) — учуонай, нефть уонна гаас үөскээбит сирдэр механикатын чинчийээччи, 1964—1987 сыллардаахха ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Саха Сиринээҕи филиалын Президиумын бэрэссэдээтэлэ.
• Бэс ыйын 15 — Эллэй Сивцев (31.12.1928 төр.) — саха норуодунай худуоһунньуга. Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгиттэн төрүттээх. Аҕата Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, учуутал, ийэтэ уран тарбахтаах иистэнньэҥ эбитэ үһү.
• Бэс ыйын 29 — Нуучча тылыгар Валентина Гаврильева сэһэннэрин, Николай Якутскай "Из тьмы" сэһэнин, Анастасия Сыромятникова "Кыыс Хотун" арамаанын тылбаастаабыт Иван Ласков.

• От ыйын 20 — Васильев Федор Федорович (10.05.1951—20.07.1994) — сахалар сэриигэ сыһыаннарын чинчийбит историк-этнограф, история билимин кандидата.
• От ыйын 21 — Мельников Павел Иванович (19.06.1908—21.07.1994) — Социалистическай Үлэ Геройа.
• Атырдьах ыйын 31 — Алексей Михайлов (1946 - 1994) — поэт уонна литератуура критига, филология ноуукатын кандидаата.

• Алтынньы 31 — Ииндийэ баһылыга Индира Ганди өлбүт. Джавахарлал Неру кыыһа этэ.

• Сэтинньи 14 — Николай Мординов - Амма Аччыгыйа — саха норуодунай суруйааччыта, ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ (1934), Саха АССР ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ.