2008

2008 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 10 — СӨ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров Джуно куорат судаарыстыбаннай бибилэтиэкэтигэр (Аляска, АХШ) харалла сытар М.З. Винокуров докумуоннарын уонна архыыбын куопуйатын өрөспүүбүлүкэҕэ ылар туһунан дьаһалга илии баттаабыт. Хамыыһыйа тэриллибит.
• Тохсунньу 10 — Дьокускай куоратын Уокуругун Сэбиэтэ Дьокуускай куоратын дуумата диэн ааттаммыт. Маннык ааттаах тэрилтэ 1856 сыллаахха бастаан тэриилибитэ, 61 сыл үлэлээбитэ, 1917 сыллаахха суох буолбута. 2002 сыллаахха сөргүтүллүбүтэ.
• Тохсунньу 18 — Евфрониос кратера (иһиэх иннинэ арыгыны ууну кытта булкуйарга аналлаах иһит) диэн Былыргы Грецияҕа оҥоһуллубут туой иһит Римҥэ көрдөрүүгэ тахсыбыт. Бу иннинэ АХШ Метрополитен түмэлигэр көрдөрүүгэ турбута, Италияҕа уоруллубут оҥоһуктары төннөрүү бырагырааматынан төннөрүллүбүтэ.
• Тохсунньу 19 — Дьокуускайга Опера уонна балет тыйаатырыгар Ыал сыла үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыллыытын туома оҥоһуллубут.

• Тохсунньу 26-27 күннэрэ — Өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастаан Волейбол күннэрэ ытыллыбыттар. Мэҥэ-Хаҥаласка икки хонукка 4 тыһыынча кэриҥэ киһи волейболлаабыт, Аммаҕа — тыһыынчаттан тахса, Бүлүүгэ уонна Горнайга — тыһыынчаны эрэ кыайбат дьон. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 20 тыһыынчаттан тахса киһи оонньообут.

Олунньу

• Олунньу 1 — Мандар Уус "Саха ойуута-бичигэ" диэн кинигэтэ 5000 ахсаанынан атыыга тахсыбыт. Ааптар матырыйаалы 40 сыл тухары хомуйбута.
• Олунньу 6 — Мииринэйгэ Арассыыйа бырабыыталыстыбатын бастакы вице-премьера Дмитрий Медведев кэлэ сылдьыбыт.
• Олунньу 13 — Австралия премьер-миниистирэ Кевин Радд Австралия төрүт олохтоохторун уонна "уоруллубут көлүөнэлэр" иннилэригэр судаарыстыба буруйдааҕын билиммит уонна алы буолалларыгар көрдөспүт.
• Олунньу 17 — Косово Сербияттан тутулуга суоҕун биллэрбит. ХНТ Аан дойдутааҕы суута 2010 сыл от ыйын 22 күнүгэр Косово Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин тутулуга суоҕунан биллэриитин аан дойду быраабын кэспэтин билиммитэ. 2017 сыллаахха бу өрөспүүбүлүкэни билиммит дойдулар ахсааннара 114 буолбута. Сербия билигин да Косово сирдэрин бэйэтин сиринэн ааҕар, ол эрээри хонтуруоллуур кыаҕа суох.
• Олунньу 19 — Кууба баһылыга Фидель Кастро улахан бэлиитикэттэн барарын туһунан биллэрбит.
• Олунньу 24 — Фидель Кастро доруобуйата мөлтөөн Кууба салалтатын үрдүкү сололоруттан туораабыт. Кини Куубаны 1959 сыллаахтан ыла салайбыта. Ол тухары кинини 100-тэн тахса төгүл өлөрө сатаабыттар, бу чахчы Гиннесс рекордтарын кинигэтигэр киирбит.

Кулун тутар

• Кулун тутар 1 — Читинскай уобалас уонна Агинскай-Бурятскай автономнай уокурук холбоһоннор Забайкальскай кыраай үөскээбит.
• Кулун тутар 2 — Арассыыйаҕа бэрэсидьиэн быыбара буолбут. Түөрт хандьыдаат кыттыбытыттан Дмитрий Медведев куолас 70,28 бырыһыанын ылан кыайыылаах тахсыбыт. Иккси миэстэҕэ 17,72 бырыһыаннаах Геннадий Зюганов тахсыбыт.
  • Саха сиригэр ону таһынан Ил Түмэҥҥэ дьокутаатары (төрдүс ыҥырыы), 17 муниципалитет баһылыгын уонна хас да улуус сэбиэтигэр дьокутааттары талбыттар. Ил Түмэҥҥэ баартыйалар испииһэктэринэн 35 киһи талыллыбыт ("едиинэйдэр" быыбардааччылар 51,8% куоластарын ылан - 20 мандааты, "сиэрдээхтэр" уонна КПРФ алталыы, аграрнай баартыйа — 3 дьокутааты), өссө 35 дьокутаат биир мандааттаах уокуруктан талылллыбыт. Манна саҥа булкаас систиэмэ киллэриллибитэ: дьокутааттар куорпустарын аҥаара (35 киһи) урукку курдук биирдии мандааттаах уокуруктартан талыллыбыттара, оттон иккис аҥаара — баартыйалар испииһэктэринэн.
• Кулун тутар 14 — Лхасаҕа дьалхаан саҕаламмыт, кэлин Тибиэт атын оройуоннарыгар тарҕаммыт.
• Кулун тутар 20 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин бэрэстээтэлинэн Виталий Басыгысов талыллыбыт. Бу дуоһунаска 2013 сыл күһүнүгэр диэри үлэлээбитэ.
• Кулун тутар 24 — Бутан аан бастаан дойду үрдүнэн быыбар ыытан дэмэкирээттии судаарыстыба буолбут.
• Кулун тутар 25 — Адыаччы орто оскуолатыгар СӨ үтүөлээх учуутала, ССРС үөрэҕириитин туйгуна, Саха сиригэр черчение хамсааһына сайдарыгар сүҥкэн оруоллаах киһи, Дьааҥы улууһун ытык киһитэ Василий Чириков аатын иҥэрбиттэр.

Муус устар

• Муус устар 2-3 күннэрэ — Вячеслав Штыров салайааччылаах СӨ официальнай дэлэгээссийэтэ ФРГ-га бөдөҥ хампаанньаларга сылдьыталаабыт: туннель хаһар Herrenknecht FG, хайа ыарахан техникатын оҥорор Komatsu Mining Germany GmBH уонна Сименс хампаанньа чинчийэр институтугар.
• Муус устар 3 — СӨ суруналыыстары сойууһун XV сийиэһэ буолбут. Дэлэгээттэр саҥа устаабы ылыммыттар. Бу кэмҥэ сойуус 1090 чилиэннээҕэ, сийиэскэ 80 дэлэгээт кыттыбыт. Бырабылыанньа бэрэстээтэлинэн бу иннинэ "Якутия" хаһыат сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччытынан үлэлээбит Галина Бочкарева талыллыбыт.
• Муус устар 8-12 күннэрэ — СӨ муниципальнай тэриллиилэрин II сийиэһэ буолбут.
• Муус устар 8 — Москубаҕа постпредство тойоно Александр Акимов салайааччылаах официальнай дэлэгээссийэ Пекиҥҥэ КНР үөрэҕин министиэристибэтин Национальнай спорт федерациятын салалтатын кытта көрсүбүт. Дьокуускайга буолуохтаах IV "Азия оҕолоро" оонньууларга Кытай кыттарын туһунан кэпсэппиттэр.
• Муус устар 16 — Арассыыйа бырабыыталыстыбатын уурааҕынан Чайандатааҕы гаас үөскээбит сиригэр үлэлиир лиссиэнсийэни Газпром ылбыта.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 7 — Дмитрий Медведев Арассыыйа бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар киирбит.
• Ыам ыйын 12 — Кытайга Сычуань провинцияҕа 8,0 магнитудалаах сир хамсааһынын түмүгэр 69 000 тахса киһи өлбүт. Кырата 4,8 мөлүйүөн киһи дьиэтэ суох хаалбыт.

• Ыам ыйын 19 — Сахалыы Бикипиэдьийэ Викимедиа пуондатын Тылын кэмитиэтин бигэргэтиитин ылбыт. Бу иннинэ 2006 сыл ахсынньытыттан инкубаатарга тургутар бырайыак быһыытынан үлэлээбитэ.
• Ыам ыйын 21 — Дьокуускайга култуура эгэлгэтин күнэ киэҥник бэлиэтэммит. Саха тыйаатырыгар үөрүлээх тэрээһин ыытыллыбыт. Бастакы түһүмэҕэ Олоҥхоҕо анаммыт, 4 тыйаатыр олоҥхоттон быһа тардыылары көрдөрбүттэр, иккис түһүмэх Саха сирин устуоруйатыгар анаммыт, манна сахалар, аҕыйах ахсааннаах омуктар, былыргыттан олорор нууччалар култууралара көрдөрүллүбүт. Үһүс түһүмэххэ ЮНЕСКО Саха сиригэр үлэтин көрдөрүү буолбут.
• Ыам ыйын 24 — «Евровидение» ырыа күрэһигэр Арассыыйа аан бастаан кыайбыт (Дима Билан).
• Ыам ыйын 26 — Кытай илин уонна соҕуруу сирдэригэр күүстээх халаан буолбутун түмүгэр 148 киһи өлбүт, 1,3 мөлүйүөн киһи эвакуацияламмыт.
• Ыам ыйын 30 — Кассеталаах буомбаны бобор туһунан конвенция ылыныллыбыт. 2010 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр 30 дойду илии батаабытын кэннэ олоххо киирбитэ.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 11 — Дьокуускай аэропуордугар Боинг 747 улахан таһаҕас сөмүлүөтэ түспүт, Линц куораттан (Австрия) 158 ынаҕы аҕалбыт.
  • Канаада премьер-миниистирэ Стивен Харпер Канаада төрүт олохтоохторуттан урут Канаада бырабыыталыстыбата оҕолору интэринээккэ күүһүнэн иитиини тэрийбитин иһин санааҕа тупаттарыгар, алы буолалларыгар көрдөспүт.

• Бэс ыйын 14 — Исландия киин куоратыгар Рейкьявикка худуоһунньук Александра Аргунова - Күөрэгэй үөрүүлээх быһыыга-майгыга Саха балаҕанын арыйбыт.

• Бэс ыйын 21-22 — Олоҥхо Ыһыаҕа Таатта улууһугар буолбут.
• Бэс ыйын 22 — "Улак—Элгэ" тимир суол тутуутун үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыттар. Бу суол уһуна 315 км. Аһыллыы сиэригэр-туомугар СӨ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров уонна Амыр уоблаһын күбүрүнээтэрин э.т. Виктор Марценко сылдьыбыттар.
• Бэс ыйын 24-25 — Үөһээ Бүлүү улууһугар Исидор Барахов төрөөбүтэ 110 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэ ыһыаҕа буолбут. Ыһыахха СӨ бэрэсидьиэнин уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччыта Айсен Николаев ыалдьыттаабыт, Харбалаахха Бараахап мэҥэтигэр сибэкки уурбут.

От ыйа

• От ыйын 1 — Монголияҕа быыбар түмүгүн итэҕэйбэккэ айдаан саҕаламмыт. Ол түмүгэр бэрэсидьиэн Намбарын Энхбаяр дойду устуоруйатыгар бастакы ыксаллаах быһыы-майгы балаһыанньатын киллэрбит, түөрт хонук буолан баран аймалҕан тохтообут. Сорох кэтээн көрөөччүлэр аймалҕаны баайдар уонна дьадаҥылар ыккардыларыгар арыт аһара улааппытынан быһаарбыттара, сорохтор — быыбар хаамыытын сиһилии кэпсээбэтэхтэн өйдөөбөт быһыы-майгы тахсыбытын бэлиэтэбиттэрэ.
• От ыйын 4 — Дьокуускайга "Туймаада" стадиоҥҥа IV "Азия Оҕолоро" оонньуулар аһыллыбыттар. Үс олимпиец Роман Дмитриев, Павел Пинигин уонна Александр Иванов дүҥүрү охсубуттар.
• От ыйын 12 — IV "Азия Оҕолоро" оонньуулар үөрүүлээх сабыылара буолбут. Онньууларга 16 дойду, Арассыыйа 27 субъега кыттыыны ылбыттар. Барыта үс тыһыынчаттан тахса киһи кыттыбыт, онтон спортменнара 1854, 710-на тас дойдулартан. Күрэхтэһиилэри 705 судьуйа, ол иһигэр 35 кыраныысса таһыттан, 245 атын регионнартан, көрбүт-истибит. Эдэр спортсменнар 19 көрүҥҥэ күрэхтэспиттэр.
• От ыйын 31 — Марска уу көстүбүтүн туһунан НАСА иһитиннэрбит.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 7 — Соҕуруу Осетияҕа Арассыыйа уонна Грузия ыккардыларыгар сэрии саҕаламмыт.
• Атырдьах ыйын 8 — Пекииҥҥэ XXIX сайыҥҥы Олимпиада саҕаламмыт, атырдьах ыйын 24 күнүгэр диэри буолбута.

• Атырдьах ыйын 22
  • XXIX Олимпиадаҕа Ньурбаттан төрүттээх боксер Георгий Балакшин боруонса мэтээли ылбыт.
  • Анголаҕа АЛРОСА Сауриму куорат аттыгар гидроэлектростанцияны арыйбыт. Бу ГЭС "Катокаҕа" алмаас хостонуутун түргэтэппитэ.

• Атырдьах ыйын 26 — Грузия уонна Соҕуруу Осетия ыкардыларыгар сыһыан аһара сытыырхайбытын уонна Арассыыйа атырдьах ыйын 8 күнүгэр саҕаламмыт сэриигэ кыттыбытын кэннэ, Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Дмитрий Медведев Абхазия уонна Соҕуруу Осетия тутулуга суохтарын билинэрин туһунан ыйаах таһаарбыт.

• Атырдьах ыйын 28 — Байкаал аттыгар 9 баал кэриҥэ магнитудалаах сир хамсааһына буолбут.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 2 — Google Chrome браузер тахсыбыт.

• Балаҕан ыйын 10 — Швейцария Женеватыгар Улахан адрон коллайдера үлэтин саҕалаабыт. Бу коллайдеры аан дойду устуоруйатыгар саамай улахан билим эспиримиэнэ диэн ааттыыллар.

• Балаҕан ыйын 13 — Пекиҥҥэ Паралимпиадаҕа Анастасия Диодорова 50 м баттерфляйынан харбьааһыҥҥа (S6 категория) үрүҥ көмүс мэтээли ылбыт (39,93), көмүс мэтээли ылбыт кытай Цзян Фуинь аан дойду рекордун олохтообут (38,44).
• Балаҕан ыйын 13-14 — Липецкэйгэ Арассыыйа спортиҥҥа чөмпүйэнээтигэр Айаал Макаров үһүс миэстэни ылбыт.
• Балаҕан ыйын 15 — АХШ-га "Lehman Brothers" баан банкрот буолбут. Мантан 2008 сыллааҕы аан дойдутааҕы экэниэмикэ кризиһэ саҕаламмыта.
• Балаҕан ыйын 26 — Монголия киин куоратын Улаанбаатар кытыытыгар Чыҥыс Хаан саамай улахан статуята аһыллыбыт, үрдүгэ — 40 м.

Алтынньы

• Алтынньы 5 — Кыргыстааҥҥа сир хамсааһын түмүгэр 75 киһи өлбүт.
• Алтынньы 7 — Саха сирин суруйааччыларын сойууһун XV сийиэһэ буолбут. Бэрэстээтэлинэн норуодунай бэйиэт, "Саха сирэ" хаһыат тутаах эрэдээктэрэ Наталья Харлампьева саҥа болдьоххо талыллыбыт. Отчуоттуур биэс сылга сойууска 13 саҥа чилиэн киирбит, отчуокка этиллибитинэн суруйааччылар орто саастара 58 сыл буолбут, сойууска киирэр суруйааччылар 205 кинигэлэрин "Бичик" кинигэ кыһата таһаарбыт, саха тылынан 11 арамаан суруллубут.
• Алтынньы 22 — «Быыһыырга уонна чөл хаалларарга» («Спасти и сохранить») диэн экологтар акциялара бу күн Юграттан Саха сиригэр эстафетаннан көһөрүллүбүт.

Сэтинньи

• Сэтинньи 4 — АХШ-ка бэрэсидьиэн быыбара ааспыт. Өбүгэлэрэ Африкаттан төрүттээх киһи, Барак Обама, аан бастаан АХШ бэрэсидьиэнэ буолбут.
• Сэтинньи 6 — Саха тыйаатырыгар Польшаттан төрүттээх икки уһулуччулаах учуонайга Эдуард Пекарскайга уонна Вацлав Серошевскайга аналлаах үөрүүлээх мунньах буолбут.
• Сэтинньи 12 — Дьокуускайга Валерий Чкалов бүүһүн туруорбуттар. Чкалов манна 1936 сыл балаҕан ыйыгар Георгий Байдуковтуун, штурман Александр Беляковтуун АНТ-25 сөмүлүлүөтүнэн кэлэн ааспыттара. Маршруттара: Москуба аттынааҕы Жуковскай аэродрома — Игарка — Дьокуускай — Амуур өрүс төрдүгэр баар Удд арыы (билигин Чкалов арыыта).
• Сэтинньи 13 — Дьокуускайга СГУ-га Саха Өрөспүүбүлүкэтин Норуодунай университетын учредительнай конференцията ыытыллыбыт.
• Сэтинньи 14 — Вашингтон куоракка G20 бастакы саммита саҕаламмыт.

• Сэтинньи 26 — Ил Түмэн уурааҕынан Эдьигээн улууһа "эбэҥки национальнай улууһа" диэн стаатустаммыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 1 — Арассыыйа минфинин дааннайынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай иэһэ 14 млрд солкуобайга тэҥнэспит. Тэҥнээн көрөр буоллахха Татарстаан — 21 млрд, Москуба уобалаһа — 133 млрд солк. тахса, Москуба бэйэтэ — 109 млрд солк., Самаара — 22,1 млрд, оттон Тыва, Чувашия, Камчаатка кыраайа, Астрахань, Белгород, Брянскай, Калууга, Нижегородскай, Омскай, Оренбург уобаластара — 6-10 млрд солкуобай иэстээхтэр.
• Ахсынньы 8 — "Беркакит-Томмот-Дьокуускай" тимир суолга Амманы туоруур күргэ аһыллыбыт.
  • Саха норуодунай суруйааччыта Николай Лугинов Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык киһитэ ааты ылбыт.
• Ахсынньы 16 — Абхазия уонна Соҕуруу Осетия баһылыктарыгар РФ бэрэсидьиэнин бигэ суруктара (нууч. верительные грамоты) туттарыллыбыттар.

• Ахсынньы 29 — Дьокуускайга 2 поликлиника саҥа дьиэтин үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйбыттар. Бу Кальвица уулуссатыгар тутуллубут дьиэҕэ 5 нүөмэрдээх куорат балыыһата үлэлээбитэ, билигин Дьокуускай куорат мэдиссиинэҕэ киинэ диэн ааттанар.

Өлбүттэр

• Босиков Николай Афанасьевич (18.12.1931—2008) — поэт, сэһэнньит.
• Тохсунньу 22 — Хит Леджер — Австралия артыыһа уонна клипмейкерэ. Өлбүтүн кэннэ 2009 сыллаахха Оскар бириэмийэтин киниэхэ анаабыттара.

• Кулун тутар 9 — Варвара Семенникова — 117 сааһыгар дылы (үс үйэҕэ) олорбут Саха Сирин биир кырдьаҕас олохтооҕо. 1890 сыллаахха Хатыҥнаахха (билигин Эдьигээн улууһун сирэ) төрөөбүт, омугунан эбэҥки, Анаабыр Сааскылааҕар олорбута.
• Кулун тутар 31 — Владимир Николаев (13.03.1945 төр.) — «Саха Омук» уопсастыба 1990—1993 сс. салайааччыта, Ил Түмэн маҥнайгы ыҥырыытын дьокутаата, аатырбыт хапсаҕайдьыт.

• Бэс ыйын 10 — Чингиз Айтматов (1928 төр.), суруйааччы. Кини айымньылара сахалыы тылбаастаммыттара, Саха тыйаатырын сыанатыгар турбуттара.
• Атырдьах ыйын 3 — Александр Солженицын — нуучча суруйааччыта, Нобель бириэмийэтин лауреата.

• Сэтинньи — Горбунов Леонтий Герасимович - Социалистическэй үлэ Геройа, шахтер.
• Сэтинньи 1 — Кузьмин Вадим Романович (1948 - 2008), техника наукаларын доктора, профессор, СӨ НА академига.