1944 сыл

1944 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 1 — Александр Александров муузыкатыгар аан бастаан ССРС өрөгөйүн ырыата (гиимнэ) тыаһаабыт.
• Тохсунньу 17 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Италияҕа түөрт ыйдаах Монте-Кассино кыргыһыыта саҕаламмыт.
• Тохсунньу 22 — Аан дойду иккис сэриитэ: Союзниктар «Шингл» эпэрээһийэни саҕалаабыттар — Анцио уонна Неттуно (Италия) куораттарга саба түспүттэр.
• Тохсунньу 24 — Корсунь-Шевченковскай эпэрээһийэ саҕаламмыт. Бу олунньу 17 күнүгэр диэри буолбут кыргыһыыга Кыһыл аармыйа чаастара 140 тыһыынча киһилээх ньиэмэс чаастарын Украина Корсунь-Шевченсковскай куоратыгар төгүрүйбүттэрэ уонна урусхаллаабыттара.
• Тохсунньу 27 — Ленинград 872 хонуктаах блокаадата толору уһуллубут.

Олунньу

• Олунньу 3 — Сэбиэскэй аармыйа чаастара Наарва өрүскэ тахсыбыттар, нөҥүө кытылыгар Наарва куорат аттыгар плацдарм оҥостон Эстония сиригэр үктэммиттэр.

Кулун тутар

• Кулун тутар 3 — ССРС-ка эписиэрдэргэ аналлаах Нахимов уонна Ушаков уордьаннара олохтоммуттар.
• Кулун тутар 4 — Дьокуускай куорат 124 тэрилтэтэ уонна артыала "Сэбиэскэй Саха сирэ" тааҥка иккис холуоннатын пуондатыгар 1379 тыһ. солкуобайы киллэрбиттэр. Бастакы тааҥка холуоннатын тутууга 1941-1943 сылларга харчы хомуйбуттара, барыта 11 мөл. солкуобай хомуллубута. Иккис холуоннаны тутууга 1944 сыл кыһыныгар-сааһыгар харчы хомуйбуттара, 13 мөл. 230 тыһ. солкуобай киирбитэ, ол эбэтэр оччотооҕу сыананан быһа барыллаан 77 тааҥка сыаната.
• Кулун тутар 5 — Аан дойду иккис сэриитэ: Кыһыл Аармыйа Умань-Ботошанытааҕы кимэн киириини саҕалаабыт. Бу биир саамай ситиһиилээх кэмэн киирии этэ, маршал Конев хамаандалаах аармыйалар "Соҕуруу" бөлөхтөрө ый иһигэр Арҕаа Украинаны босхолоон, Румынияҕа уонна Молдоваҕа киирбиттэрэ.

• Кулун тутар 11 — Бүлүүттэн төрүттээх бүлүмүөччүк Николай Степанов болуотунан Украинаҕа Соҕуруу Буг өрүһү бастакынан туораан атыттар туоруулларын хааччыйбыт. Уонтан тахса өстөөх саллаатын уонна эпиһиэрин охторбут. Бу хорсун быһыытын иһин Сэбиэскэй Сойуус дьоруойун аатыгар түһэриллибит. Ол эрээри, докумуоннара сүтэн, наҕараадата дьоруойу 46 сыл буолан баран 1990 сыллаахха биирдэ булбута.
• Кулун тутар 13 — Херсон ньиэмэстэртэн босхоломмут.
• Кулун тутар 13 — Дьокуускайтан сэриигэ ыҥырыллыбыт капитан Иван Симаковка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэриллибит.
• Кулун тутар 19 — Аан дойду иккис сэриитэ: ньиэмэс аармыйата Венгрияны оккупациялаабыт.

Муус устар

• Муус устар 8 — Кырыымы ньиэмэстэртэн уонна румыннартан босхолуур кимэн киирии саҕаламмыт.
• Муус устар 10 — Одесса ньиэмэстэртэн босхоломмут.
• Муус устар 13 — 51-с аармыйа Симферополь куораты ньиэмэстэртэн босхолообут.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 6 — Саха сиригэр бортпроводниктар сулууспалара төрүттэммит. «Красноярскай — Уэлькаль» салгын траассатын солбуйааччы начаалынньыга К. Ефимов бирикээһинэн стюардессалар дуоһунастарын киллэрбит уонна кинилэргэ аналлаах инструкцияны бигэргэппит.
• Ыам ыйын 11 — Оборуона судаарыстыбаннай кэмитиэтэ (ГКО) кырыым татаардарын Кырыымтан депортациялырр туһунан уураах таһаарбыт.
• Ыам ыйын 12 — Сэбиэскэй сэриилэр Кырыымы ньиэмэстэртэн босхолообуттар.
• Бэс ыйын 13 — Иккис аан дойду сэриитэ: Германия V1 кынаттаах ракетаны аан бастаан туттан Англияҕа ыыталаабыт. 11 ракетаттан түөрдэ эрэ сыалын булбута.

• Ыам ыйын 18 — Кырыым татаардарын күүһүнэн көһөрүү (депортация) саҕаламмыт.

• Ыам ыйын 30 — зенитнай артиллерияҕа сэриилэһэ сылдьар эпиһиэр, саха суруйааччыта Макаар Хара «Тиийдилэр эн ырыаҥ тыллара» диэн Күннүк Уурастыырапка анаабыт хоһоонун "Кыым" хаһыакка ыыппыт.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 6 — Нормандия кытылыгар (хотугу Франция) АХШ уонна Улуу Британия сэриилэрэ улахан десант түһэрбиттэр. Союзниктар 160 тыһыынча кэриҥэ саллааттара 5 000 катерынан Ла-Манш силбэһиитин туораабыттар. Кинилэри 289 хараабыл уонна 277 тральщик арыаллаабыта. Инньэ гынан Германияны утары арҕаа иккис фронт аһыллыбыт, Францияны босхолооһун саҕаламмыт.
• Бэс ыйын 6 — Кимэ-туга оччо биллибэт саллаат Иннокентьев Иван Васильевич Саха суруйаачыларын сойууһугар 1944 сыл бэс ыйын 29 күнүгэр суруллубут суругар саха бэйиэтэ Чаҕылҕан «Воину-якуту» диэн хоһооно «Сын Родины» диэн фронт хаһыатыгар бэс ыйын 6 күнүгэр бэчээттэммитин кэпсээбит.
• Бэс ыйын 14 — Аан дойду иккис сэриитэ: Ньиэмэс Кан куоратын хаста да ыла сатаан баран Англия аармыйата Алыһар эпэрээһийэтиттэн аккаастаммыт.
• Бэс ыйын 16 — Исландия конституция ылыммыт.
• Бэс ыйын 17 — Егор Алексеев (1925 с.т.), Иккис Аан дойду сэриитин кыттыылааҕа, учуутал, Баппаҕаайы кыраайы үөрэтээччитэ аармыйаҕа ыҥырыллыбыт.
• Бэс ыйын 17 — Данияттан тутулуктаах Исландия хоруоллуга туспа өрөспүүбүлүкэ буолбут.
• Бэс ыйын 23 — Сэбиэскэй Сойуус сэриилэрэ «Багратион» диэн ааттаах эпэрээһийэни саҕалаабыттар, бу түмүгэр Белоруссия, Литва сорҕото уонна Польша илин өттө босхоломмуттара.

От ыйа

• От ыйын 3 — Аан дойду Иккис сэриитэ: Минскэй кимэн киириитин түмүгэр куорат босхоломмут.
• От ыйын 8 — ССРС-ка «Дьоруой Ийэ» ытык аат үөскээбит, «Ийэ албан аата» уордьан уонна «Ийэ мэтээлэ» олохтоммуттар.
• От ыйын 8 — Ураалга Миасс куоракка көһөрүллүбүт «ЗИС» собуот бастакы массыынатын таһаарбыт.
• От ыйын 9 — Аан дойду иккис сэриитэ бүтүүтүн саҕана Тали-Ихантала кыргыһыытыгар Сэбиэскэй Сойуус кимэн киириитин Финляндия тохтоппут. Онон сэрии кэнниттэн Финляндия тутулуга суох капиталистическэй дойдунан хаалбыт.
• От ыйын 13
  • Аҕа дойду Улуу сэриитэ: 3-с Белоруссия фронун сэриилэрэ Вильнюс куораты нацистартан босхолообуттар.
  • Аҕа дойду Улуу сэриитэ: 1-кы Украина фронун сэриилэрэ кимэн киириини саҕалаабыттар. Львов-Сандомир эпэрээһийэтэ саҕаламмыт.
• От ыйын 20 — Дьокуускайга суруйааччылар уонна суруналыыстар литературнай мунньахтара аһыллыбыт. 200-тэн тахса киһи кыттыбыт.
• От ыйын 22 — Судаарыстыбалар ыккардыларынааҕы валюта пуондата тэриллибит.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 4 — Холокост: Голландия олохтооҕун үҥсүүтүнэн гестаполар Амстердамҥа дьэбириэйдэр саһа сытар сирдэрин булан, кэлин күннүгэ бэчээттэммит Анна Франк диэн 15 саастаах кыыһы, кини дьиэ кэргэнин уонна эбии түөрт киһини туппуттар. Бу кыыска 1942 сыллаахха 13 сааһын туоларыгар күннүк бэлэхтээбиттэр, онно кини хаайыллыар диэри бэйэтин санааларын суруйбута. Кыыс дьонунаан концлааҕырга өлбүттэрэ, аҕата эрэ тыыннаах хаалбыта, 1947 сыллаахха кыыһын күннүгүн булан бэчээттэппитэ, күннүк кэлин 70-тан тахса тылга тылбаастаммыта.
• Атырдьах ыйын 10 — Аан дойду иккис сэриитэ: Гуам иһин кыргыһыы түмүк уһугар кэлбит.

• Атырдьах ыйын 19
  • Парижка ньиэмэстэри утары өрө туруу саҕаламмыт.
  • Лүөччүк Александр Покрышкин бастакыннан үс төгүллээх Сэбиэскэй Сойуус дьоруойа буолбут.

• Атырдьах ыйын 20 — Аан дойду иккис сэриитэ: Сэбиэскэй Сойуус кимэн киириититтэн Румыния иһин кыргыһыы саҕаламмыт.

• Атырдьах ыйын 24 — Молдавия фашистартан босхоломмут.

• Атырдьах ыйын 25
  • Париж ньиэмэстэртэн босхоломмут.
  • Берлиҥҥэ «Идель-Урал» легион подпольетын кыттыылаахтарын өлөрбүттэр, ол иһигэр Гайнан Курмашевы уонна Муса Джалили.

Алтынньы

• Алтынньы 2 — Аан дойду иккис сэриитэ: Ньиэмэстэр Варшаватааҕы өрө турууну хам баттаабыттар.
• Алтынньы 5 — Францияҕа дьахталлар быыбарга кыттар кыахтаммыттар. Аан дойду иккис сэриитэ бүтүүтүгэр дьахталларга маннык быраап Европа дойдуларыттан Швейцарияҕа уонна Лихтенштейҥҥэ эрэ бэриллибэккэ хаалбыта.
• Алтынньы 13 — Аан дойду иккис сэриитэ: Сэбиэскэй аармыйа Риганы ылбыт.
• Алтынньы 15 — Иккис аан дойду сэриитэ: Сэбиэскэй Сойууһу кытта эйэлэспитин иһин Германия былаастара Венгрия бырабыыталыстыбатын уларыппыттар.
• Алтынньы 16 — Илья Винокуров көҕүлээһининэн баартыйа Саха сиринээҕи бюрота урукку уурааҕын көтүрэн саха литературатын төрүттээччилэрин Өксөкүлээх Өлөксөйү, Алампаны уонна Николай Неустроевы ааттарын сөргүппүт.
• Алтынньы 17 — Аан дойду иккис сэриитэ: Лейте хомо иһин кыргыһыы саҕаламмыт, Филиппиннары дьоппуоннартан босхолооһун бастакы түһүмэҕэ, сыл бүтүөр диэри буолбута.
• Алтынньы 19 — АХШ сэриилэрэ Филипиин арыыларыгар түспүттэр.
• Алтынньы 20 — Иккис аан дойду сэриитэ: Сэбиэскэй аармыйа уонна Югославия бартыһааннара Белград куораты босхолообуттар.
• Алтынньы 23 — Аан дойду иккис сэриитин кэмигэр Филиппины кытылын таһыгар АХШ уонна Дьоппуон флоттарын ыккардыларынааҕы аан дойду устуоруйатыгар саамай улахан байҕал кыргыһыыта — Лейте хомотун кыргыһыыта саҕаламмыт. Авианосецтарын үгүстэрин бу иннинэ сүтэрбит дьоппуоннар быдан баһыйар АХШ флотун үүрэ сатаабыттара кыаллыбытах, кыргыһыыга АХШ быһаарыылаахтык кыайбыт. Лейте хомотугар дьоппуоннар бастакытын камикадзе тактикатын ситиһиилээхтик туһаммыттар, биир авианосеһы камикадзе тимирдибит.
• Алтынньы 27 — Ужгород куорат Германия уонна Венгрия оккупааннарыттан босхоломмут .

Сэтинньи

• Сэтинньи 1 — Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ куукулатын театра үлэтин саҕалаабыт.
• Сэтинньи 7 — Рихард Зорге диэн сэбиэскэй разведчигы (нуучча-ньиэмэс булкаастаах киһи) дьоппуоннар өлөрбүттэр.
• Сэтинньи 11 — Грецияҕа саҥа драхма киирбит.
• Сэтинньи 12 — Аан дойду иккис сэриитэ: Британия салгын сэбилэниилээх күүстэрэ 29 "Авро Ланкастер" (Avro Lancaster) бомбардировщигы ыытан, "Тирпиц" (Tirpitz) диэн ньиэмэс сүүнэ линкорун Тромсё (Норвегия) аттыгар тимирдибиттэр.
• Сэтинньи 13 — Бельгия бырабыыталыстыбата Утарсыы тэрилтэлэрин сааларын-саадахтарын былдьыыр туһунан быһаарыныы ылыммыт.
• Сэтинньи 14 — Германия диэкки буолбут генерал Андрей Власов Прагаҕа "Арассыыйа норуоттарын босхолуур кэмитиэт" манифеһын ааҕан иһитиннэрбит, бу кэмитиэт бэрэстээтэлинэн талыллыбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 16 — Арденн кимэн киириитэ саҕаламмыт.

• Ахсынньы 22 — Вьетнам норуодунай аармыйата тэриллибит.

Төрөөбүттэр

• Тарбахов Иннокентий Иннокентьевич — биллиилээх асчыт, «Тыгын Дархан» ресторан шеф-повара.
• Тохсунньу 21 — Василий Скрябин — Саха АССР бөдөҥ судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэлэ, талааннаах салайааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын Үтүөлээх үлэһитэ, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Ытык киһитэ.

• Олунньу 9 — Захарова Агафья Еремеевна — филология билимин хандьыдаата.
• Олунньу 11 — Василий Бочкарёв — саха скульптора, суруналыыс, Саха сирин суруйааччыларын сойууьун чиоилиэнэ, СӨ норуодунай худуоһунньуга.
• Олунньу 26 — Гаврил Филиппов — филология билимин дуоктара, профессор, РФ педагогическай уонна социальнай билимнэрин академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, CӨ билимин үтүөлээх үлэһитэ.

• Олунньу 23 — Попов Семен Андреевич (Тумат) — бэйиэт, суруйааччы, литератураны ырытааччы.

• Ыам ыйын 27 — Усуйаана Куоҕастааҕар Пальмира Петрова — өр сылларга СГУ Мэдиссиинэ факультетын, ХИФУ Мэдиссиинэ институтун салайбыт киһи, мэдиссиинэ билимин дуоктара.

• Бэс ыйын 2 — Ньурба Чучукаан нэһилиэгэр Николай Иннокентьев — саха живописеһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубатын үтүөлээх дьайыксыта.

• Бэс ыйын 28 — П. Г. Петрова, CӨ науукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, медицина науукатын дуоктара, профессор
• От ыйын 3 — Соколов Эдуард Дмитриевич (Тулусхан) (03.07.1944—05.08.1996) — суруйааччы
• Атырдьах ыйын 29 — Оконешников Семен Петрович, Арассыыйа үтүөлээх, Саха сирин норуот артыыһа
• Сэтинньи 12 — Нестерова Люция Дмитриевна — бэйиэт, литературовед
• Сэтинньи 25 — Владимир Яковлев — 1996-2003 сылларга Санкт-Петербург губернатора, 2004-2007 сылларга Арассыыйа Экэниэмикэ сайдыытын миниистирэ. Ийэтэ, фиинн дьахтара, Өлүөхүмэҕэ көскө кэлэн олордоҕуна төрөөбүт.
• Ахсынньы 6 — Валентина Николаевна Гаврильева – прозаик суруйааччы
• Ахсынньы 23 — Пестряков Петр Петрович, Саха үтүөлээх артыыһа

Өлбүттэр

• Андреев Ананий Кононович, 1929 - 1931 сыллардаахха Саха АССР Совнаркомын бэрэсэдээтэлэ.
• Достовалов Семён Васильевич (1919—1944) — кыһыл армеец, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945)
• Жадейкин Максим Степанович (1914—1944) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1944).
• Тохсунньу 30 — Тепляков Мартын Пантелеймонович (10.01.1918—30.01.1944) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа.

• Ыам ыйын 18 — Ленинград уобалаһыгар Чурапчы Хайахсытыттан төрүттээх буойун Николай Илларионов кыргыһыыга охтубут. Кини биир ыалтан сэриигэ кыттыбыт 7 уолтан биирдэстэрэ этэ. Кэргэнэ огдообо хаалбыт.

• Бэс ыйын 27 — Лондоҥҥа ньиэмэс ФАУ-2 ракетатыттан Вера Менчик өлбүт (1906 төр.), саахымакка аан дойду бастакы чөмпүйүөн дьахтара.

• От ыйын 31 — Антуан де Сент-Экзюпери (1900 төр.), француз суруйааччыта, эссеист, авиатор. Разведкаҕа сылдьан сөмүлүөтүн кислороду хааччыйар аппараата алдьаныытын түмүгэр өлбүт.

• Атырдьах ыйын 23 — Шавкунов Георгий Иванович Сэбиэскэй Союз Геройа.

• Атырдьах ыйын 25 — Муса Джалиль — татаар бэйиэтэ, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа.

• Балаҕан ыйын 2 — Шараборин-Кумаров Михаил Терентьевич (1866 - 1944), олоҥхоһут.
• Ахсынньы 23 — Космачёв Михаил Михайлович (1920—23.12.1944) — гвардия старшай сержана, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Сэбиэскэй Сойуус Геройа (1945).